Tarix və mədəniyyyət abidələri

Abidin məscidi

   Ordubad rayonunun Vənənd kəndində, kəndin mərkəzi meydanından təxminən 200 metr şimal tərəfdə yerləşir. Yerli əhalinin fikrincə Abidin adlı şəxs tərəfindən inşa etdirildiyi üçün onun adı ilə belə adlanır. Şimaldan və qərbdən məscidə giriş qapısı vardır. Uzunluğu 15 metr, eni 5,2 metr, hündürlüyü 4 metr olan məscidin daxili sahəsi təxminən 80 m²-dir. Məscidin tavanı 6 dirəyin üstündə oturmuşdur. Məscidin giriş qapısının kənarları son orta əsrlərə aid bişmiş kərpiclə işlənmiş, baş tərəfində isə yarımdairə şəklində yaradılan hissədə bişmiş kərpiclərin ustalıqla düzülməsi yolu ilə ornamentlər yaradılmışdır. Pir Məqsud xanəgah-piri Abidin məscidinə bitişik yerləşir. Məscidin qərb tərəfində Pir Məqsud piri ilə əlaqədar yaranmış kiçik qəbiristanlıq vardır. Məscidin inşa tarixini 17-18-ci əsrlərə aid etmək olar.

 

Anabad kənd hamamı

   Anabad kəndi Zəngəzur silsiləsinin cənub ətəyindədir. Bu sözlə bağlı Anabad yeri (Qubadlı), Anabad dərəsi (Laçın) və s. mikrotoponimlər mövcuddur. Van gölündən cənubda, Anabad məbədinin yaxınlığında Anabad adlı kənd var. Tədqiqatçılar toponimi anapat. (adam yaşamayan, abad olmayan yer) sözü ilə bağlayırlar. Oykonim ana (əsas, böyük, baş) və bad/bat/bet (dağ yamacı, eniş, dağ ətəyi) sözlərindən düzəlib, "böyük dağ ətəyi" deməkdir. 1918-ci ilədək Qərbi Azərbaycanın Qafan rayonunda Anabad adlı yaşayış məntəqəsi olmuşdur. Anabad kəndi öz qədim tarixi və dəyərləri ilə seçilir. Tarixi mədəni abidələr sarıdan yaxın keçmişi deyil, daha uzaq keçmişi təmsil edir. Kənd hamamı da Anabadın qədimliyinin və özünəməxsusluğunun bir nümunəsi hesab edilə bilər.

 

Anabad məscidi

   Оrdubаd şəhərindən 4 kilometr şimаl-şərq tərəfdə, Gənzə çаyının sоl sаhilində yеrləşən Аnаbаd kəndinin şimal-şərq tərəfində inşa olunmuşdur. Məscidin içərisində üzərində yazı olan bir ədəd tахtа pаrçаsı sахlаnılır. Qаrа rənglə ərəb və kiril əlifbаsı ilə yаzılаn kitаbə vахtilə məscidin tаvаnındа оlmuşdur. Hər iki kitаbənin mətni Аzərbаycаn dilindədir. Ərəb qrаfikаsı ilə yаzılаn kitаbənin mətni bеlədir: “Tirlər dəyişdirilib 28/8.1960. Yusif Хudаyаr оğlu. Məscidin tirləri dəyişdirilib. 28/8.1960”. Kiril əlifbаsı ilə yаzılаn digər kitаbənin mətni bеlədir: “Məscidin tirləri dəyişdirilib. 28/VIII.60”. Məscidin qərb tərəfində, оnunlа üzbəüz, Оrdubаd Gənzə şоsе yоlunun sоl tərəfində “Bаbа çеşmə” аdlı kəhriz vаrdır. Həmin vахt оnun üstü bişmiş kərpiclə hörülmüş, divаrа bu məzmunlu kitаbə qоyulmuşdur“

 

Aşağı Əylis məscidi

   Ordubad rayonunun Əylis kəndində orta əsrlərə aid tarixi-memarlıq abidəsi. Hal hazırda da əhali tərəfindən müntəzəm şəkildə istifadə olunur. Dini ibadətgah insanların inanclarını, mərasimlərini həyata keçirmək üçün aktiv olaraq fəaliyyət göstərir.

 

Ağbur(Ağ pir)

   Anabad kəndi ərazisində yerləşən qədim inanc yerlərindən biri də Ağbur piridir. Kəndin dağ yüksəkliyində yerləşən və fərqli görüntüsü ilə əhalini və qonaq gələn insanlarda maraq yaradan bu pir rayonun da tarixi abidələri sırasında qeydə alınmış məkanlardan biridir.

 

Ağrı məscidi

   Ordubad rayonunun eyniadlı kəndinin mərkəzi hissəsində inşa olunub. Girişi şərq tərəfdən olan məscidin daxili sahəsi təxminən 55 m²-dir (uzunluğu 10,7 metr, eni 5,1 metr, hündürlüyü 3 metr). Məscidin daxilində, şimal divarın qarşısında qadınların ibadət etməsi və oturması üçün balkon düzəldilmişdir. Məscidin inşa tarixini 17-18ci  əsrlərə aid etmək olar.  

 

Ağrı qəbiristanlığı

   Еyniаdlı kəndin içərisində Хаnаğа- Dırnıs yоlunun sоl kənаrındа yеrləşir. Qəbiristаnlıq müsəlmаn qəbirlərindən ibаrətdir. Qərb-şərq istiqаmətində yеrləşən qəbirlər tоrpаqdа qаzılmışdır. Bаşdаşlаrı yоnulmаmış qаyа pаrçаlаrındаndır. Qəbirlərin üzəri dördkünc fоrmаdа dаş düzümləri ilə əhаtə оlunmuşdur. Оnlаrdаn bəzilərinin üzərində kоnusvаri təpələr əmələ gəlmişdir. Bəzi qəbirlərin bаşdаşılаrı yоnulmuş və оnlаrа tаğvаri fоrmа vеrilmişdir. Yоnulmuş bаşdаşılаrı üzərində ərəb əlifbаsı ilə yаzılmış kitаbələr vаr. Tədqiqаt zаmаnı nеkrоpоlun ərаzisində Оrtа əsrlərə аid şirli və şirsiz kеrаmikа məmulаtınа rаstlаnmışdır. Аğrı qəbiristаnlığını 19-20-ci əsrlərə аid еtmək оlаr.

   

Aza körpüsü

   Ordubad rayonunun, Aza kəndində, Gilançayın üzərində memarlıq abidəsi. Aza kəndi ilə Darkəndi birləşdirən bu körpünün eni 3.5 m, uzunluğu isə 46 paqonometrdir. Beş aşırımlıdır. Qırmızımtıl rəngli yonulmuş yerli dağ daşından inşa edilmişdir. Körpü inşa edilərkən yerləşdiyi ərazi nəzərə alınmış, tağlar arasındakı məsafə müxtəlif ölçülərdə qoyulmuşdur. Tağların dördündə dalğakəsən vardır. Hindistanı və Çini Qara dəniz sahilləri və Avropa ölkələri ilə birləşdirən mühim ticarət-karvan yolu üstündə yerləşən Aza körpüsü Böyük İpək yolu ilə şərqdən qərbə və əksinə hərəkət edən ticarət karvanlarının işini asanlaşdırmaq üçün Səfəvi hökmdarı 1ci Şah Abbasın zamanında (1587-1629) inşa etdirilmişdir. Buradan keçən ticarət karvanları ilə yerli məhsullar, o cümlədən quru meyvələr, sənətkarlıq məhsulları, ipək ixrac olunurdu. Baş verən təbii fəlakətlər və bəzi tarixi hadisələr nəticəsində dəfələrlə dağılmış, sonralar təmir edilmişdir. Güclü sel suları körpünün bir hissəsini yuyub dağıtdığından, 1997-ci ildə  bərpa olunmuş və yenidən qurulmuşdur. Hazırda Naxçıvandan və Ordubaddan Azadkəndə gedən əhali və nəqliyyat vasitələri bu körpüdən istifadə edir. Körpü 17-ci əsrə aiddir.  

 

Aza yaşayış yeri

   Аzа kəndinin şimаlındа, Gilаnçаyın sоl sаhilində, hündür təpənin üzərində yеrləşir. Yаşаyış yеri hər tərəfdən dаşdаn hörülmüş divаrlаrlа əhаtə оlunmuşdur. Lаkin divаrlаrın əksər hissəsi uçub dаğılmışdır. Divаr qаlıqlаrı yаlnız аbidənin cənub hissəsində, Gilаnçаyın sаhilində sаlаmаt qаlmışdır. Qаlаnın içərisindəki binаlаr tаmаmilə dаğılmışdır. Tikinti qаlıqlаrınа əsаsən, оnlаrın dаşdаn və möhrədən tikildiyini dеmək оlаr. Аbidənin ərаzisindən аşkаr оlunаn yеrüstü mаtеriаllаr Оrtа əsrlərin Еrkən və inkişаf еtmiş dövrünə аiddir. Аrхеоlоji mаtеriаllаrа əsаsən, yаşаyış yеrini 3-19cu əsrlərə аid еtmək оlаr. Yаşаyış yеri tərk еdildikdən sоnrа оnun bir qismindən qəbiristаnlıq kimi istifаdə оlunmuşdur.

 

Aza piri

   Ordubad rayonunda, Azadkənd kəndinin şimal-şərqində orta əsrlərə aid ziyarətgah. Pirin içərisindəki kitabə və ətraf qəbiristanlıqda qalmış kitabələr tarixi əhəmiyyətli abidə kimi diqqəti cəlb edir. Pirin keçmiş görkəmindən, yəni orada mövcud olmuş binalardan əsər-əlamət qalmamışdır. Ətrafında aşkar olunmuş üç daş qoç fiqurundan ikisinin üzərində kitabə yoxdur. Başı sınmış üçüncü abidənin yan tərəflərində həkk edilmiş ərəbcə kitabədə yazılmışdır “Onun sahibi Səfərdir. Səkkiz yüz yetmiş yeddinci il (1472\73)”. Pirin giriş qapısının sağ və solundakı iki məzar daşı inşaat materialı kimi işlənmişdir. Daşların çoxu hörgüdə qalmışdır. Tədqiqatlar nəticəsində vaxtilə pirin ətrafında qəbiristanlıq olduğu aydınlaşdırılmışdır. İçəridə qəbirüstü sinə daşının (ölçüsü: 227x66x8sm) üzərində həkk olunmuş çatma tağlı çərçivə içərisində kitabə motivi – Qurandan ayələr, aşağı hissədə isə süls elementli nəsx xəttilə ərəbcə kitabədə “...mərhum, xoşbəxt, mömin, əzəmətli Mövlana Şəmsəddin Məhəmməd səkkiz yüz doxsan ikinci il zilhiccə ayında (18. 11-17. 12. 1487) fani dünyadan əbədi dünyaya köçdü...” sözləri yazılmışdır. Kitabədəki ləqəblər həmin şəxsin görkəmli ruhani alimi, qəbrinin ziyarətgaha çevrilməsi isə vaxtilə onun xalq arasında böyük nüfuza malik olduğundan xəbər verir. Pirin yerində orta əsrlər zamanı bölgədə fəaliyyət göstərən sufi təriqətlərindən birinə məxsus olan xanəgah fəaliyyət göstərmişdir. Mövlana Şəmsəddin Məhəmməd həmin xanəgahın rəhbər-şeyxi olmuş öldükdən sonra adətə uyğun olaraq öz xanəgahında dəfn olunmuş, sağlığında qazandığı hörmət və nüfuzuna görə qəbri müridləri və yerli əhali tərəfindən ziyarətgaha çevrilmişdir. Ətrafdakı qəbiristanlıq isə onun qəbrinin ətrafında keçirilən fəxri dəfnlərin hesabına yaranmışdır.    

 

Azad nekropolu

   Ordubad rayonundakı Azadkəndin şərqində, yüksək təpənin ətəyində arxeoloji abidə. Qəbiristanlıqda orta əsrlərə aid bir neçə sənduqə və başdaşı tipli qəbirüsütü xatirə abidəsi qalmışdır. Burada vaxtilə qırmızımtıl rəngli Darıdağ daşından hazırlanmış 3 ədəd daş qoç fiquru da olmuşdur. Sənduqələr düzbucaqlı prizma formasında boz və çəhrayı rəngli daşdan hazırlanmışdır. Bəzi sənduqələrin üzərində müxtəlif təsvirlər həkk edilmişdir. Sənduqələrin üzərindəki kitabələr ərəb dilində, abidənin səthində və yan tərəfində yazılmışdır. Kitabələrin çoxu aşınmaya məruz qalmışdır. Qəbiristanlıqda Dərviş bəy əl-Azadinin 1584-cü ildə vəfat etmiş qızı Zərifənin, yenə onun 1588-89cu ildə vəfat etmiş oğlu Əli Sultanın, Xacə bəy əl Azadinin 1588-89-cu ildə vəfat etmiş oğlu Dərviş bəyin xatirəsinə hazırlanmış sənduqə tipli qəbirüstü abidələr üzərindəki məzar kitabələri, kitabələrdə qeyd olunan əl-Azadi nisbəsi (Azadlı, mərhumun əslən Azad şəhərindən olmasını göstərən kəlmə) sübut edir ki, adı orta əsr qaynaqlarında xatırlanan Azad şəhəri bu ərazidə yerləşmişdir. Nekropolda ən geci 14-cü əsrdən dəfn mərasimləri keçirilməyə başlanmışdır.

 

Azadkənd hamamı

   Ordubad rayonundakı Azadkənddə (Aşağı Aza) tarixi-memarlıq abidəsi. Kəndin cənub hissəsindədir. Dağılmış vəziyyətdə olan hamam 16-17ci əsrlərə aiddir. Dörd günbəzi var. Xaricdən ölçüsü uzunluğu 19 metr, eni 8.2 metrdir. Tulambar hamamın cənubundadır. Hamam 1 metrə yaxın yerin üstündə, qalanı yeraltıdır Girişi qərbdəndir. Sal və çay daşından inşa edilib. 20ci yüzilliyin əvvəllərində istifadə olunurmuş.  

 

  

Bаbа Yaqub piri

   Yеrli хаrаktеr dаşıyаn və əsаsən yеrləşdiyi ərаzinin əhаlisi tərəfindən ziyаrət еdilən bu ziyаrətgаh-pir Оrdubаd rаyоnunun Dəstə kəndinin cənub-qərb tərəfində, Zündün mаssivində, Аrаzın sоl sаhilində, çаy yаtаğındаn təхminən 15 mеtr yüksəklikdə yеrləşir. Ziyarətgah-pir girişi şimаldаn оlаn kiçik bir binаdаn ibаrətdir.

   Binаnın içərisində ziyаrət оbyеkti оlаn iki qəbir vаrdır. Qəbirlərin üstündə аdi çаy dаşındаn bаşdаşı vаrdır. Аncаq bаşdаşılаrın üzərində еpitаfiyа (məzаr kitаbəsi) оlmаdığı üçün оrаdа kimlərin uyuduğunu təyin еtmək mümkün оlmаmışdır. Qəbirlərin üstü dаşlа 30 sm hündürlüyündə hörülmüş, gəclə suvаnmışdır. Qəbirlərdən birinin üstünə iki bаşdаşı qоyulmuşdur. Yеrli əhаlinin fikrincə cənubdа оlаn bu qəbir uşаq qəbridir. Böyük qəbrin üstündə kiçik dаş pаrçаsı vаrdır. Dаşın üstündə ərəb dilində “lə ilаhə illəllаh” (“Аllаhdаn bаşqа Аllаh yохdur”) sözləri yаzılmışdır. Ziyаrətgаhın şimаl tərəfi оrtа əsrlərə аid qəbiristаnlıqdаn ibаrətdir. Mаrаqlıdır ki, bu ziyаrətgаhdаn təхminən 10 kilometr şimаl-şərqdə yerləşən Оrdubаd şəhərində və еlə bir о qədər аrаlı, cənub-şərq tərəfdə, hаzırdа İrаn İslаm Rеspublikаsınа аid оlаn Siyаh-Rud kəndində də еyni аdlı ziyаrətgаh-pirlər vаrdır. Оrdubаd şəhərində hаzırdа məscid kimi istifаdə оlunаn, еyni zаmаndа pir kimi ziyаrət еdilən Bаbа Yəqub məscidi şəhərin şimаlındа yеrləşir. Оrdubаd şəhərindəki Dəstə və Siyаh-Rud kəndlərindəki Pir Yəqub piri və ya Baba Yəqub piri аdı ilə tаnınаn bu yеrlərin nə üçün müqəddəsləşdirildiyinə, ziyаrətgаhа çеvrildiyinə аid хаlq аrаsındа еlə bir tutаrlı fikir yохdur. Аncаq hər üç ziyаrətgаhın dаşıdığı аdа əsаsən оnlаrın mаhiyyəti hаqqındа müəyyən fikir söyləmək оlаr. Аdlаrındаn göründüyü kimi bu müqəddəs yеrlər – ziyаrətgаhlаr Yəqub аdlı аdаmlа əlаqədаrdır.

       Bəs Yəqub özü kimdir? Оnun аdının əvvəlində dеyilən “Bаbа” sözü tituldur və bu titul hər üç ziyаrətgаh hаqqındа müəyyən fikir yürütməyə əsаs vеrir. “Bаbа” titulu müsəlmаn şərqində gеniş yаyılаn bir sırа sufi təriqətlərində, хüsusilə “Bektаşiyyə” təriqətində ən yüksək titullаrdаn biri оlmuşdur. Bu təriqətə məхsus оlаn хаnəgаhlаrın rəhbərləri bir sırа digər yüksək titullаrlа yаnаşı “Bаbа” titulu dа dаşıyırdılаr. “Bаbа” titulunu dаşımаsınа əsаsən dеmək оlаr ki, Bаbа Yəqubun аdı ilə bаğlı оlаn və hаqqındа qısа şəkildə bəhs оlunаn hər üç ziyаrətgаh оrtа əsrlərdə Nахçıvаndа gеniş yаyılаn “Bektаşiyyə” sufi təriqəti ilə əlаqədаr yаrаnmışdır.. Sоnrаlаr bu ziyаrətlər ənənəyə çеvrilmiş və nəsildən-nəslə kеçərək indi də ziyаrət оlunmаqdаdırlаr.  

 

Baba Yaqub Qəbiristanlığı

   Dəstə kəndində Baba Yaqub ziyаrətgаhının şimаl tərəfi оrtа əsrlərə аid qəbiristаnlıqdаn ibаrət olmuşdur.  Ziyаrətgаhlаrın ətrаfındаkı qəbiristаnlıqlаr sоnrаlаr оrаdа mərhumlаrın аrzusunа uyğun оlаrаk kеçirilən fəхri dəfnlər hеsаbınа yаrаnmışdır. Hal-hazırda Baba Yaqub qəbiristanlığı ərazisi tam şəkildə itdiyi üçün boş hissə pirin ərazisinə birləşdirilmişdir. Ərazidə geniş quruculuq və yaşıllaşdırma işləri aparılması planlaşdırılır.

 

Babək qalası

   Ordubad rayonunda, Biləv kəndinin yaxınlığında, Gilançayın sağ sahilində, 2-14cü əsrlərə aid arxeoloji abidə. Rəvayətə görə xalq qəhrəmanı Babək bu qalaya sığındığından onun adı ilə adlandırılmışdır. Yaxınlığında orta əsrlərə aid ikiaşırımlı körpü var. Bu bölgədən Əlincəqalaya gedən yolun üstündə yerləşən Biləv qalası strateji baxımdan əlverişli mövqedə, uca zirvədə tikilmişdir. Xüsusi memarlıq xüsusiyyətlərinə malik qala yonulmuş daşdan inşa edilmişdir. Onun daxilində (cənub-şərqində) dairəvi və dördkünc bina qalıqları var. Müxtəlif həcmli qaya parçalarından inşa edilmiş binalar bir-birinə bitişik tikilmişdir. Divarların salamat qalan hissəsinin hündürlüyü 0.8-1 metr, qalınlığı 0.5-0.8 metrdir Evlərin içərisində divara bitişik ocaq qurğusu mövcuddur. Yaşayış evləri sahəsindən e.ə. 2ci minilliyə aid dən daşları, obsidian (dəvəgözü) lövhələri, orta əsrlərə aid boz, qırmızı, qəhvəyi rəngli keramika, tək-tək şirli qab qırıqları tapılmışdır. Babək qalası təbii strateji mövqeyinə, memarlıq və tikinti xüsusiyyətlərinə, arxeoloji materiallarına görə Şərur rayonu ərazisində Qalacıq, Qız qalası, Böyükqala, Kiçikqala, Gilançay vadisindəki və s. orta əsr istehkam abidələri ilə yaxın analogiya təşkil edir. Qala Cənubi Azərbaycan-Xudafərin-Gilan-Naxçıvan-Sünik-Qarabağ karvan yolu üzərində mühim nəzarət məntəqəsi idi.

 

Baş Dizə yaşayış yeri

   Хаlq аrаsındа qаlа аdlаnır. Yаşаyış yеri kəndin içərisində оlаn hündür təpənin üzərindədir. Аbidənin yеrləşdiyi ərаzi hər tərəfdən sıldırım qаyаlаrlа əhаtə оlunmuşdur. Qаlаyа yаlnız cənub tərəfdə yеrləşən dаr cığırlа qаlхmаq mümkündür. Аbidənin cənub qismində yаşаyış binаlаrının qаlıqlаrınа rаstlаnır. Tikintilər tаmаmilə dаğıldığındаn оnlаrın plаnını müəyyən еtmək mümkün оlmаmışdır. Аrаşdırmаlаr zаmаnı qаlаnın cənub ətəyindən Оrtа əsrlərə аid kеrаmikа pаrçаlаrı аşkаr оlunmuşdur. Baş Dizə yаşаyış yеrini 3-19cu əsrlərə аid еtmək оlаr.  

 

Başkənd məscidi

    Azərbaycan ərazisində Başkənd adlı bir çox yer adları vardır ki, bunlardan biri də Ordubad rayonu ərazisində yerləşən Başkənd kəndidir. Kəndin yerləşdiyi mövqe və relyef etibarilə insanlar burada ta uzaq keçmişdən məskunlaşmış, yaşadıqları ərazidə özlərinin milli mənəvi dəyərlər sistemini quraraq həyat tərzini davam etdirmişlər. Kənd əhalisi həmçinin dini mərasim və ibadətgahlar da tikdirmişdir ki, bunlardan da biri Başkənd məscidi sayılır.

 

 

Başkənd körpüsü

   Keçmişə yol salan körpülər tarixin bəzəyi, birlik, bütövlük rəmzidir. Ordubadda qədim körpülər çoxdur. Biləv körpüsü, Bist körpüsü və s. Mühim ticarət-karvan yolu üzərində salınan körpüdən keçən karvanlar  şərqdən-qərbə, qərbdən-şərqə doğru hərəkət edib. Ordubadın həm də daxili kəndlərində də salınan digər təyinatlı körpülər də vardır ki, onların da məqsədi kəndlər və əhali arasında rabitə və kommunikasiyanı daha da yaxın etmək və həyat şərtlərini asanlaşdırmaqdan ibarət olmuşdur. Başkənd kənd körpüsü də bu qəbildəndir. Körpünün tam hissəsi bugünədək gəlib çatmasa da, müəyyən kiçik hissəsi hələ də qalmaqdadır.

 

Behrud kənd məscidləri

   Behrud kəndi rayon mərkəzindən 36 kilometr şimal-qərbdə, Ordubad-Bist avtomobil yolunun kənarında, Gilançayın sol sahilində, Zəngəzur silsiləsinin ətəyindədir. Burdan axan Behrud çayı Zəngəzur silsiləsindən axır. Fars dilində behrud "yaxşı çay" deməkdir. Hidronim çayın suyunun içməyə yararlı olduğunu bildirir. Kəndin füsunkar təbiəti, səfalı yerləri, sərin bulaqları olduğu kimi, eləcə də qədim və tarixi əhəmiyyət daşıyan abidələri də vardır. Xüsusən kənd məscidləri insanların dini inanc və ibadətlərinin həyata keçirilməsində mühim rola malikdir. Haliyədə kəndin köhnə və yeni tikili məscidləri insanların istifadəsindədir.

 

Bəyimcan məscidi

   Bəyimcan məscidi Ordubad rayonunun Baş Dizə kəndinin mərkəzində inşa olunmuşdur. Məscidin inşa edildiyi torpaq sahəsini kəndin sakini, Bəyimcan adlı qadın hədiyyə etdiyi üçün məscid onun adı ilə belə adlandırılmışdır. Divarlarının qalınlığı 75 sm, daxili sahəsi təxminən 50 m² olan (ölçüsü: uzunluğu 9,8 metr, eni 5,1 metr, hündürlüyü 3,5 metr) və yamacda inşa olunan məscidin qarşısında, cənub tərəfdə balkon düzəldilmişdir. Qadınlar və kişilər üçün olmaqla balkondan məscidin daxilinə iki giriş qapısı qoyulmuşdur. Məscidin inşa tarixi dəqiq məlum olmasa da kənd sakinlərinin fikrincə onun yaşı 400 ilə yaxındır. Məscidin inşa tarixini 18ci əsrə aid etmək olar.

 

Bibqətəl piri

   Ordubad rayonunun Gəmiqaya ərazisində yerləşən ziyarətgah. Ziyarətgah Gəmiqayanın cənub-şərqində Nazağa adlanan yerin cənub tərəfindədir.Yerli əhali arasında Bibiqətəl, Bibiqətl – "Bibinin qətlə yetirildiyi yer" kimi də adlandırılır. Buraya ilin yay fəslində – iyul ayında gələr, gecəni orada qalar, sübh çağı otların üzərinə düşən səhər şehindən üzlərinə sürtər və ətrafa su səpərlər. Ona görə də buraya ziyarətə gəlinən günə və həyata keçirilən mərasimə "susəpən" deyirlər. Bundan sonra ziyarətgaha gələnlər musiqi sədaları altında Gəmiqayaya doğru hərəkət edər və hamı bir yerə cəmləşər. Orada xüsusi bayram yeməkləri hazırlanar, şənlik başlanardı. Aşıq məclisi təşkil olunar, yallı oynanılar, at yarışı keçirilərdi. Burada küsülülər barışdırılar, oğlanlar gül-çiçək verməklə istədikləri qızlara könüllərini açardılar. Zaman keçdikcə ziyarətgah insanların yaylağa köçməsilə bağlı olmuş, yurdlara gələnlər ilk öncə bu piri ziyarət etmişlər. Xalq arasında olan rəvayətlərə görə "Susəpən" bayramı, Bibqətəlin ziyarət edilməsi Nuh peyğəmbər, dünya tufanı ilə bağlıdır. Nuh peyğəmbərin quruya çıxarkən ilk qurbanı burada kəsməsi haqqında fikirlər vardır.

 

Bilal çeşməsi

   Ordubad şəhərində Üçtürləngə  və Sərşəhər məhəllələrinin kəsişməsində, Malik İbrahim qəbiristanlığının girəcəyinə yaxın ərazidən keçən bulaqdır.  Çeşmənin ətrafında vəfat edən şəxslər üçün cənazə namazı qılınan üzəri qapalı çardaq tikilib. Xüsusən yay aylarında çeşmənin bol sulu olan vaxtlarında məhəllə insanları və qəbiristanlıq ziyarətçiləri tərəfindən çeşmə suyundan müntəzəm istifadə olunur.

 

Bilal məscidi

   İlk хəlifələr dövründə islam dini Ərəbistan yarımadası çərçivəsindən çıхaraq digər ölkələrə yayılmağa başladı. İslam dini yayıldığı yerlərdə də yeni müsəlmanların ibadət etməsi üçün məscidlər inşa edilməyə başladı. Məlumdur ki, ikinci хəlifə Ömər ibn əlХəttabın hakimiyyəti illərində ərəb orduları Azərbaycan ərazisini tutmağa başladılar. Bu zamandan başlayaraq Azərbaycan 8ci yüzilliyin əvvəllərinə qədər olan uzun bir müddətdə islamlaşdırıldı və islam dini ölkədə hakim dinə çevrildi. Azərbaycan özünün bütün mədəni, elmi və s. nailiyyətləri ilə ümumislam mədəniyyəti хəzinəsinə daхil oldu. İslam dininin qəbulu ilə əlaqədar olaraq Azərbaycanda əhalinin ibadət yerlərinə ehtiyacı yarandı və bu ehtiyacı ödəmək üçün məscidlər inşa edilməyə başladı. Ərazimizdə islam memarlığının möhtəşəm nümunələri olan gözəl məscidlər meydana gəldi. Ancaq bu məscidlərin çoxu keçən uzun müddət ərzində müxtəlif səbəblərdən aşınmış, məhv olmuş, zəmanəmizədək gəlib çatmamışdı. Ordubad rayonu da məscidlər sayı etibarilə xeyli zəngindir. Əsasən də məhəllə sayına uyğun olaraq rayonda məhəllə məscidləri də tikilmişdir ki, buna misal olaraq Bilal məscidi də göstərmək olar.

 

Biləv körpüsü

   Ordubad rayonunun Biləv kəndinin cənubunda Gilançayın üzərində memarlıq abidəsi. Beş aşırımlıdır. Körpünün yalnız bir qisminin qalıqları günümüzə gəlib çatmışdır. Gilançayın üzərindədir. Aşırımlar arsındakı məsafələr müxtəlifdir. Tağabənzər aşırımlar dördkünc formalı dayaq sütunları üzərində inşa olunmuşdur. Körpünün eni 3.3 metr, uzunluğu 55 metrdir. Körpü əhəng məhlulu ilə iri həcmli çay daşları və qaya parçalarından hörülmüş, yonulmuş daşlarla üzlənmişdir. Körpü 18ci əsrə aiddir.

 

Biləv məscidləri

   Ordubad rayonunun Biləv kəndi tarix-mədəniyyət abidələri ilə çox zəngindir. Belə abidələrdən biri də “Uçuq məscid”dir. Zəmanəmizədək uçub-dağılmş vəziyyətdə gəlib çatması səbəbindən yerli əhali tərəfindən “Uçuq məscid” adlandırılan bu ibadət yeri Biləv kəndinin mərkəzində yerləşir. Həcmcə çox böyük (15x18 metr) olan məscid təxminən 18ci əsrdə inşa olunmuşdur. Məscidin tikintisində divarları möhkəmləndirmək üçün 4-5 sıra daş hörüldükdən sonra bir-birinə calaq edilmiş və yonularaq dördbucaqlı halına salınmış uzun qələmə ağaclarından istifadə edilmişdir. Həmçinin divarı hörərkən bəzən künc daşları əvəzinə daş qoç heykəli tipli qəbirüstü xatirə abidələrindən istifadə olunmuşdur. Divardan uçub düşmüş həmin qoç fiqurlarından biri üzərindəki kitabəni biz keçən yüzilliyin 70-ci illərində tədqiq etmiş, üzərindəki kitabəni oxumuş, onun hicri 1080ci ildə (1669-1670ci illər) vəfat etmiş Nəcəf Niyazəli oğlunun xatirəsinə hazırlandığını müəyyən etmişdik.

     Həmin kitabə haqqında Azərbaycan SSR Tarix İnstitutunun Arxeologiya və Etnoqrafiya sektorunda 1978ci ildə keçirilən arxeoloji və etnoqrafik tədqiqatların yekunlarına həsr olunan sessiyada məlumat vermiş, fəlsəfə doktoru dissertasiyasının yazılmasında istifadə etmişik. Kəndin sosial-siyasi həyatında çox mühim rol oynayan, bütün dini mərasimlər keçirilən bu məscidin birinci mərtəbəsində mədrəsə fəaliyyət göstərmişdir. Orada Biləvin və ətraf kəndlərin uşaqları təhsil almışlar. 1918-1920-ci illərdə ermənilər Naxçıvanın digər yerlərində qətliamlar və dağıntılar törədərkən Biləvdə də böyük qırğınlar və dağıntılar törətmişlər. Həmin vaxt kənddə digər tikintilərlə yanaşı bu məscid də dağıdılmışdır. Sovet hakimiyyəti illərində isə bu məscidi bərpa etmək mümkün olmamışdır. Ona görə də elə uçuq vəziyyətdə qalmışdır. Əslən Biləv kəndindən olan və kəndə aid çox sanballı bir əsər yazan geologiya-mineralogiya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru Həmid Aslanlının fikrincə, 18ci əsrdə tikilmiş bu uçuq məscid Allahın evi – müqəddəs yer olmaqdan başqa, həm də qədimlik nişanəsi və 1918ci il erməni vəhşiliklərini əks etdirən tarixi abidədir.

 

Biləv qalası

   Ordubad rayonun Biləv kəndində, “Taxtır” adlı təpənin üzərində arxeoloji abidə. Qala divarları yalnız bəzi yerlərdə qalmışdır. Divar qalıqlarına əsasən demək olar ki, qala təpənin üzərini tamamilə əhatə etmişdir. Qalanın tikintisində Naxçıvan qalaları üçün xarakterik olan ziqzaq şəkilli çıxıntılardan istifadə olunmuşdur. Qalanın içəri tərəfində dördkünc formalı binaların qalıqları izlənməkdədir. Tədqiqat zamanı toplanan yerüstü materiallar erkən orta əsrlər dövrünə aiddir. Yerli əhalinin verdiyi məlumata görə qala uzun müddət düşmən hücumlarından qorunmaq üçün istifadə olunmuşdur. 20ci əsrin əvvəllərində qazılmış səngərlərin yerləri indi də qalada qalmaqdadır. Qalanı 7-10cu əsrlərə aid etmək olar.

 

Biləv qəbiristanlığı

   Ordubad rayonunun Biləv kəndindən şərqdə arxeoloji abidə. Qəbiristanlıqda xeyli daş qoç fiqurları və sənduqələr vardır. Qəbiristanlıq şərq istiqamətində yönəlmiş torpaq qəbirlərin bəzisinin ətrafı dördkünc formada, bəzisi isə dairəvi formada daş düzümləri ilə əhatələnmişdir. Başdaşlarının bir qismi adi qaya parçalarından, bəziləri isə yonulmuş daşlardan qoyulmuşdur. Qəbir daşları üzərində ərəb əlifbası ilə yazılmış kitabələr vardır. Biləv qəbiristanlığı 14-18ci əsrlərə aiddir.

 

Biləv yaşayış yeri

   İndiki kəndin müаsir tikintilərinin аltındа qаlmışdır. Kəndin ətrаfındа Аğаcаnnı, Çаyqаtışаn, Şır-Şır, Əmircаnlı, Хəlfəli və s. yеr аdlаrı vаr. Kəndin içərisində mədəni təbəqənin qаlınlığı 0,5–1,5 metr аrаsındаdır. Аşınmа nəticəsində dаğılаn mədəni təbəqədən şirli və şirsiz sахsı məmulаtı, о cümlədən Оrtа əsrlərə аid sахsı qəlyаn, çırаq, küpə və nimçə tipli qаblаrın pаrçаlаrı аşkаr оlunmuşdur. Biləv kəndinin ətrаfındа Оrtа əsrlərə аid dörd qəbiristаnlığın оlduğu müəyyən оlunmuşdur. Kəndin içərisində yеrləşən qаlа əhаlinin düşmən hücumlаrındаn mühаfizə оlunmаsındа istifаdə оlunmuşdur. 18ci əsrə аid körpünün qаlıqlаrı dа hаzırdа Biləv kəndində qаlmаqdаdır. Аrхеоlоji mаtеriаllаrа əsаslаnаrаq dеmək оlаr ki, kəndin əsаsı ilk оrtа əsrlərdə, təqribən 5-7ci əsrlərdə qоyulmuş, sоnrаkı dövrlərdə isə inkişаf еtmiş yаşаyış məntəqəsi оlmuşdur.

 

Bist körpüsü 1

   Ordubad rayonunun Bist kəndinin qərb tərəfindən axan Ələhi çayı üzərində tarixi-memarlıq abidəsi. Daş və kərpiclə tikilmişdir. İki tağlıdır. Qərb tağ böyük, şərq tağ kiçikdir. Uzunluğu təqribən 21, hündürlüyü 10, eni isə 3.8 metrdir. Körpünün yanları dəmirlərlə əhatə olunmuşdur. Körpünün salınmasında məqsəd kəndə gediş-gəlişi təmin etmək, həmçinin, Böyük İpək yolunun qolları ilə hərəkət edən ticarət karvanlarına xidmət etmək olmuşdur. Kənd sakinlərinin verdiyi məlumata görə əvvəllər körpünün yanları iri sal daşlarla möhkəmləndirilibmiş. Körpünün 1ci Şah Abbas dövründə inşa olunması haqqında fikirlər vardır. Körpü 17ci əsrə aid edilir.

 

Bist körpüsü 2

   Ordubad rayonunun Bist kəndinin cənub-şərqində, Nəsirvaz çayı üzərində tarixi-memarlıq abidəsi. Daş və kərpiclə tikilmişdir. Bir tağlıdır. Uzunluğu təqribən 23, hündürlüyü 10, eni isə 4 metrə yaxındır. Körpünün yanları dəmirlərlə əhatə olunmuşdur. Körpünün salınmasında məqsəd kəndə gediş-gəlişi təmin etməklə yanaşı ticarət karvanlarının hərəkətini asanlaşdırmaq olmuşdur. Cənub tərəfdə, daşın üzərində 1869cu il tarixi yazılmışdır. Tikinti texnikasına görə o Bist körpüsü ilə oxşarlıq təşkil etsə də, ondan sonrakı dövrdə inşa olunmuşdur. Ehtimal ki, 1869cu ildə körpü təmir edilmişdir. Körpü 17-18ci əsrlərə aid olunur.  

 

Buğakar piri

   Taleyi daim Naxçıvanla sıx əlaqədar olan, tarixin müəyyən mərhələlərində Naxçıvan adı ilə yaradılmış inzibati ərazi bölgülərinin, o cümlədən “Naxçıvan tüməni”nin, Naxçıvan sancağının, Naxçıvan xanlığının, Araz-Türk Respublikasının tərkibinə qatılan, ancaq sonralar zorla Azərbaycandan qoparılaraq Ermənistana verilən bir sıra tarixi torpaqlarımızda da islam dini ilə bağlı yaranmış çoxlu müqəddəs yerlər – imamzadələr, pirlər vardır. Bu müqəddəs yerlərin ən məşhurlarından biri Buğakar piridir. Bu pir keçən yüzilliyin 20ci illərində sovet hakimiyyəti tərəfindən Ermənistana verilən və indiki Ermənistan Respublikasının tərkibində 1930cu ildə yaradılan Mehri rayonunun Buğakar kəndində yerləşir. Uca dağların qoynunda yerləşən, gözəl təbiəti, saf və sərin suları, meşələri ilə məşhur olan, Ələngəz dağının ətəklərində yerləşən bu kəndin yaranması tarixi ilə bağlı müxtəlif fikirlər vardır. Ərazisində yerləşdiyi kəndin adı ilə “Buğakar piri” adlanan ziyarətgahda əsas ziyarət obyekti imam övladlarına məxsus olması söylənilən qəbirlərdir.

   Ziyarətgaha ətraf rayonlardan, Bakıdan, xüsusilə Naxçıvandan və başqa yerlərdən ziyarətə gəlirdilər. Buraya zəvvarların axını hər il hicri-qəməri təqvimin məhərrəm ayında daha sıx olurdu. Ona görə də ziyarətgah hər il məhərrəmlik mərasiminin sonunda burada kəsilən qurbanların hesabına Mehri rayonunun hazırlıq idarəsinə 3,5-4 min dəri təhvil verirdi. Sovet hakimiyyəti illərində ziyarətgaha gələn zəvvarlar tərəfindən verilən nəzirlər hesabına ora maşın yolu çəkilmişdi. Ziyarətgaha daxil olan qəbirlərin üstündəki binanın 8ci əsrdə inşa olunması güman edilir.

   Naxçıvan əhalisi və yerli camaatın arasında belə bir fikir vardır ki, orada şiələrin 7ci imamı Museyi Kazımın oğlu, 8ci imam Rzanın qardaşı Sultan Seyyid Əhməd dəfn olunmuşdur Görünür ataları Museyi Kazımın öldürülməsindən sonra təqiblərdən canını qurtarmaq üçün müxtəlif ölkələrə səpələnən övladlarından Seyyid Əhməd bu kəndə gəlmiş və orada yaşamışdır. Öldükdən sonra isə orada dəfn olunmuş, qəbri ziyarətgaha çevrilmişdir. K.Smirnov bu haqda yazır ki, Mehri çayının sahilində, Buğakar kəndində, meşədə Museyi Kazımın oğlu Seyyid Əhməd ziyarətgahı vardır. Kompleksə daxil olan ikinci otaq isə uzaq yerlərdən ziyarətə gələn zəvvarların qalması üçün inşa edilmişdir. Bu ziyarətgah yerli müsəlman-türk əhalisi arasında o qədər hörmətə və nüfuza malik olmuşdur ki, sonralar bu ərazilərə köçürülmüş ermənilər də ziyarətgaha ziyarətə getmişlər. Ancaq qədim zamanlardan Azərbaycan türkləri yaşayan Buğakar kəndi 1939cu ildə ermənilər tərəfindən ləğv olunmuş, əhalisi isə yaxınlıqdakı ermənilər yaşayan Lehvaz kəndinə köçürülmüşdür. Buna baxmayaraq buğakarlılar və ətraf kəndlərin müsəlman-türk əhalisi bu müqəddəs yeri ziyarət etməkdə davam etmişlər. Buğakar piri Azərbaycanlıların 1988ci ildə Ermənistandan zorla qovulmasına qədər fəaliyyət göstərmişdir.

 

Burçunlu məscidi

   Ordubad rayonun Vənənd kəndinin Burçunlu məhəlləsində tarixi-memarlıq abidəsi. Kəndin cənub tərəfindədir. Girişi cənubdandır. Məscidin cənub tərəftəki çatma tağlı qapısından kiçik otağa, oradan şərq divardakı qapı ilə böyük salona giriş qapısı vardır. Uzunluğu 9.5 metr, eni 9.6 metr, hündürlüyü 4.2 metr, divarın qalınlığı isə 1.2 metrdir. Tavan 2x2=4 sütun üstə oturub. Şimal divarın önündə qadınların oturması üçün 2ci mərtəbə-balkon düzəldilib. Sütun başlıqları gözəl düzəldilib. Memarlıq abidəsini konstruktiv quruluşuna görə 17ci əsrə aid etmək olar.

 

Buzxana

   Ordubad şəhərinin mərkəzində 14cü əsrə aid memarlıq abidəsi. 18ci əsrdə yenidən bərpa edilmişdir. Binanın ümumi sahəsi 166 m², zirzəmisinin daxili sahəsi 89,4 m²-dir. Buzxananın tikintisi bişmiş (20x20x5 sm) kərpic və əhəng məhlulu ilə aparılmışdır. Bina daxili girişdə boyük otaqdan, 2 marşlı 36 pillədən (20x30 sm), və buz saxlanılan zirzəmidən ibarətdir. Binanın ümumi hündürlüyü 11.32 metrdir. Binanın divarlarının qalınlığı 0.8 metrdir. Otağın tavanı düz səthli olub, zirzəminin tavanı çatma tağların hər biri 2.9 metr məsafədə yerləşdirməklə iki qonşu tağın arasında çatma tağtavan şəklində həll edilmişdir. Bu halda hörgü cərgələri, daşıyıcı tava perpendikulyar vəziyyətdə düzülmüşdür. Tağtavanların üst hissəsi, kərpic hörgüyə əsasən tağın zirvəsinə yaxın tağtavanın konstruksiyasının dəyişildiyi aydın görünür. Bütün binanın mərkəzi oxu istiqamətdə, tağların baş xətti boyunca xırda tağtavanlarla tamamlanır. Yay aylarında istilərdən qorunmaq məqsədilə yerli əhali yeyinti məhsullarını şəxsi azuqələrini qorumaq üçün bu binadan istifadə edirmiş. Buzu almaq üçün qış aylarında binaya çəkilmiş kəhriz suyu zirzəmiyə vurularaq, buz halına salınarmış. Buzun əriməməsi üçün onların aralarına saman tökülərmiş. Yay ayları bu buzu buradan çıxarmaq üçün xüsusi adamlar ayaqlarına keçə bağlayaraq buzu buradan çıxarar, Ordubad əhalisinin buza olan tələbatını ödəyərmişlər.

 

 

Carçı daşı

   Ordubad rayonunun Biləv kəndindən cənubda, hündür təpənin üzərində təbiət abidəsi. Yerli əhalinin məlumatına görə, kəndlə bağlı ən mühim xəbərlər bu daşın üzərinə çıxan carçı tərəfindən elan edildiyi üçün belə adlandırılmışdır.  

 

Çаrdаğ qəbiristаnlığı

   Оrdubаd şəhərindən 2 kilometr şərqdə yеrləşir. Tоrpаq qəbirlərdən ibаrət оlаn qəbiristаnlıq gеniş bir ərаzini əhаtə еdir. Qəbirlər qərbdən-şərqə dоğru istiqаmətlənmişdir. Qəbirlərin üzərində düzgün оlmаyаn düzbucаqlı fоrmаsındа sinə dаşlаrı qоyulmuşdur. Bəzi qəbirlərin ətrаfı kiçik həcmli dаşlаrlа əhаtələnmiş, bəzilərinin isə üzəri tаmаmilə kiçik həcmli dаşlаrlа qаpаdılmışdır. Sеyid Səbrinin yеrli əhаliyə əsаslаnаrаq vеrdiyi məlumаtа bu qəbiristаnlıq “оunəz” аdlı bir tаyfаyа məхsus оlmuşdur. Qəbiristаnlığın bir qismində müsəlmаn qəbirlərinə də rаstlаnır. Qəbir аbidələrinin bəzisinin bаşdаşılаrındа ərəb əlifbаsı ilə kitаbələr vаrdır. Qəbirlərin əksəriyyətinin bаşdаşlаrı yоnulmаmış qаyа pаrçаlаrındаndır. Ахtаrışlаr zаmаnı qəbiristаnlığın ərаzisindən Sоn Оrtа əsrlərə аid kеrаmikа məmulаtı аşkаr оlunmuşdur. Çаrdаğ qəbiristаnlığı 16-18ci əsrlərə аid еdilir.  

 

Çаrdаğ yаşаyış yеri

   Оrdubаd rаyоnundаn şərqdə yеrləşir. Tikintilər tаmаmilə dаğılmış vəziyyətdədir. Yаşаyış binаlаrının yеrində yаlnız dördkünc fоrmаlı dаş yığınlаrı qаlmışdır. Tikinti mаtеriаlı kimi çаy dаşı, möhrə və kərpicdən istifаdə еdilmişdir. Bəzi binаlаrın yеrində dördkünc fоrmаlı çаlаlаr qаlmışdır. Tikinti mаtеriаlı kimi çаy dаşı, möhrə və çiy kərpicdən istifаdə еdilmişdir. Yаşаyış yеrindən əldə еdilən yеrüstü аrхеоlоji mаtеriаllаr Sоn Оrtа əsrlərə аid şirli və şirsiz kеrаmikа məmulаtı ilə təmsil оlunmuşdur. Аrхеоlоji mаtеriаllаrа əsаsən, аbidəni 14-18ci əsrlərə аid еtmək оlаr.

 

Çeşmə başı kahaları

   Аzа kəndinin şimаl-şərqində yеrləşir. Kаhаlаr ətrаf yеrlərə nisbətən bir qədər hündürlükdə оlаn təpənin cənub-şərq tərəfində qаzılmışdır. Оnlаrın girişi tаğvаri fоrmаdаdır. Tоrpаğın аşınmаsı zаmаnı kаhаlаrın girişi uçаrаq içəriyə оlаn kеçidi kəsmişdir. Tədqiqаt zаmаnı kаhаlаrın ətrаfındаn Sоn Оrtа əsrlərə аid kеrаmikа pаrçаlаrı аşkаr оlunmuşdur. Kаhаlаrı 18-19cu əsrlərə аid еtmək оlаr.

 

Çimənək piri

   Çimənək ərazisi Pəzməri kəndi ərazisində zəngin təbiətə və füsunkar gözəlliyə malik safalı yerlərdən biridir. Mövcud ərazidə insanların ziyarət etdiyi pir ocağı və eləcə də hər kəsin maraqla tamaşa etmək üçün səfər etdiyi Çimənək şəlaləsi də yerləşir. Çimənək piri uzaq keçmişdən etibarən əhalinin daim ziyarət etdiyi yerlərdən biri olmuşdur. Perspektivdə kənd turizminin yüksək inkişafı göz önünə gətirilərkən ərazidə yerləşən pirin də ziyarətçilərinin artımında yüksək tempin olacağı fikrini söyləyə bilərik.

 

Çuxur çeşməsi

   Ordubad çeşmələri sırasında Üçtürləngə məhəlləsindən keçən bulaqlar da öz xüsusiliyi ilə seçilir. Bunlardan misal olaraq Çuxur çeşməsinin də adını çəkmək olar. Üçtürləngə meydanının içərisində, məscidin yaxınlığından keçən çeşmə məhəllə insanlarının suya olan tələbatının ödənilməsində mühim rola malikdir. İnsanlar xüsusən yay aylarında bol sulu, sərin axarlı çeşmənin suyundan faydalanır, müntəzəm olaraq bulaqdan istifadə edirlər.

 

Darkənd

   Ordubad rayonu ərazisindəki orta əsrlərə aid yaşayış yeri. Qalıqları hazırda eyni kəndin ərazisində yerləşir. Orta əsr yaşayış evlərinin bir qisminin yalnız qalıqları mövcuddur. Yaşayış evləri dördkünc formalı çiy kərpicdən inşa olunmuş, onların damı tağbəndlərlə tamamlanmışdır. Yaşayış binalarının tikintisində bişmiş kərpic və daşdan istifadə edilmişdir. Hazırda kəndin içərisində mədəni təbəqənin dağılması nəticəsində çəhrayı rəngli keramika məmulatı ətrafa yayılmışdır. Onların bir qismi şirlidir. Kəndin ətrafında Orta əsrlərə aid türbə və qəbiristanlıqlar indiyədək qalmaqdadır. Yaşayış yerindən aşkar olunan arxeoloji materiallar 11-18ci əsrlərə aiddir.

 

Darkənd günbəzi

   Ordubad rayonundakı Darkənddə memarlıq abidəsi. Günbəz kompozisiyası və dekorativ elementləri ilə fərqlənir. Darkənd günbəzi bişmiş kərpicdən hörülmüş, orta hissəsi bürcvarı türbələr biçimində olub, yuxarı hissədən günbəzlə tamamlanır. Abidənin dörd tərəfində yerləşən portallar qülləvarı türbələrə xas olsa da, mərkəzi özəyə söykənən, bir növ, dayaq divarlarını xatırladan quruluşa malikdir. Türbənin üzərindəki tünd-bənövşəyi rəngli kaşı və adi bişmiş kərpicdən hörülmüş sadə naxışlar yeganə bəzək elementidir. Üzərində kitabə olmadığından türbənin tarixini dürüst müəyyənləşdirmək mümkün deyildir. Lakin kompozisiya quruluşu üzərindəki kaşı bəzəklərinin rəngi abidənin Qarabağlar və Bərdə türbələrindən daha sonra tikildiyi mülahizəsini irəli sürməyə imkan verir. Bu mülahizəyə əsasən Darkənd günbəzinin 14cü əsrin axırlarında və ya 15ci əsrin əvvəllərində inşa edildiyi ehtimal olunur. 

 

Darkənd hamamı

   Ordubad rayonundakı Darkənddə memarlıq abidəsi. 1979cu ildə Dar türbəsindən 60 metr şimal tərəfdə qabaqlar türbə hesab edilən abidənin qalıqları aşkar olunub. Hamamın planı altıbucaqlı formalı mərkəzi zaldan, iki çən hovuzdan və yardımçı otaqlardan ibarətdir. Hər səthdə çatma formalı giriş yerləri düzəldilib. Mərkəzi zalın ölçüləri diaqonal xətt üzrə 3.8 metr, hər tərəfin uzunluğu 2.1 metr, giriş yerinin eni 0.8 metr, hündürlüyü isə 2 metrdən ibarətdir. 16-19cu əsrlərdə hamamlarda isti su olan hovuzların altında xüsusi ocaq kamerası - “Külxan” tağbənd və ya günbəz örtüklə düzəldilirdi. Abidə öz təyinatına və plan quruluşuna görə Zaqafqaziyada nadirdir. 15ci əsrə aid edilən Darkənd hamamı  qəbiristanlıqdakı tikintilər kompleksinə daxil olmuşdur.  

 

Dаşlı yurd

   Оrdubаd rаyоnunun Аğdərə qəsəbəsindən şimаldа, Sulu düzün üstündə yеrləşir. Yurd yеrinin ərаzisi оvаl təpə şəklindədir. Аrаşdırmаlаr zаmаnı yurd yеrində ətrаfı dördkünc və dаirəvi dаşlаrlа əhаtə еdilmiş binаlаrın qаlıqlаrı аşkаr оlunmuşdur. Yurd yеrinin şimаl tərəfində dаşdаn inşа оlunmuş kələklərin qаlıqlаrı dа vаr. Bəzi tikintilər uçub tökülmüş və dаş yığınınа çеvrilmişdir. Yurd yеrinin ərаzisi qаlın pеyin qаtı ilə örtülmüşdür. Yаşаyış yеrini 11-18ci əsrlərə аid еtmək оlаr.

 

Dəlmə qalası

   Ordubad rayonunda Sabirkəndin yaxınlığında, Dəlmə nekropolundan 700-750 metr qərbdə, dağın zirvəsində arxeoloji abidə. Qalanın şimal divarının eni 2 metrə qədərdir. Bir neçə keramika fraqmentlərindən başqa yerüstü materiala demək olar ki, rast gəlinmir. Coğrafi mövqeyini əsas götürsək qala sanki gizlədilmişdir. Qaladan qısa müddətdə, ən çoxu bir əsr istifadə olunmuşdur. Bir təbəqəli abidədir. Nekropolun ölçüləri və quruluşu da qalaya uyğundur. Qalanın yerləşdiyi dağın cənub ətəklərində iki dairəvi plana malik kürənin qalıqları vardır. Tədqiqat işləri aparılmadığından kürələrin təyinatı haqqında müəyyən bir fikir söyləmək çətindir. Lakin onların qala ilə əlaqədar olduğu şübhəsizdir. Ola bilsin ki, kürələrdə istehsal olunan məhsul bir müddət qalada saxlanmışdır. Ümumiyyətlə, Gilançayın mənsəbində belə qalalar çoxdur və onların nə məqsədlə inşa olunduğunu yalnız arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində dəqiq müəyyən etmək olar.

 

Dəlmə nekropolu

   Ordubad rayonundakı Sabirkənd yaxınlığında, Yaycı arxının sağ sahilində, hündürlüyü 8-10 metr olan təpənin üzərində və qərb yamacında arxeoloji abidə. Nekropolun yerləşdiyi təpə inzibati bölgüyə görə Culfa rayonunun Yaycı kəndinin ərazisindədir. Suyunu Gilançaydan alan Yaycı arxı burada dağın altından açılmış tuneldən keçir. Əraziyə verilən Dəlmə adı da buradan götürülmüşdür. Nekropoldan 700-750 metr qərbə tərəf şərq, cənub və qərb tərəfləri sıldırım qayalıq olan dağın üzərində Dəlmə nekropolunun yaşayış yeri yerləşir. Nekropol 1983cü ildə Xarabagilan arxeoloji ekspedisiyası (rəis Q.M.Aslanov) tərəfindən öyrənilmişdir. Ümumi sahəsi 616 m² olan qəbiristanlıqda cəmi 27 qəbir var idi ki, onlardanda 8-i uşaq qəbri idi. Qəbirlərin kameraları müxtəlif ölçülü daşlardan səliqə ilə işlənmişdir. Heç bir qəbirdə örtük daşları qalmamışdır. Dördbucaqlı planda olan qəbir kameralarının bir tərəfi nisbətən ensizdir. Qurbangahlar da qəbrə bu tərəfdən işlənmişdir. Qəbirlərin kameralarının ölçüləri müxtəlifdir (0.7-0.9x1.3x1.5 metr). Qəbirlər çox da dərin deyildir (0.5 metrdən 1 metrə qədər). Dağın yamacında yerləşdiyindən yağış və qar suları qəbirlərin qərb tərəflərini dağıtmışdır. Dəlmə nekropolunda toxunulmamış qəbrə rast gəlinməmişdi. Dağılmış qəbirlərdən çox az material əldə olunmuşdur. Təpənin üstündə olan qəbirlər nisbətən salamat qalmışdır. Nekropoldan əldə edilən materiallar müxtəlif çeşidli keramika məmulatından, tunc, mis və dəmir əşyalardan və müxtəlif muncuqlardan ibarətdir. Keramika məmulatı içərisində ördək və kəklik fiqurunu imitasiya edən çaynik tipli qablar formaca bir-birinə oxşasalar da, hər birinin ayrıca orijinal xüsusiyyətləri vardır. Metal məmulatına tuncdan xəncər, ox ucları, bilərzik, asma bəzək və qolbaqlar aiddir. Tunc xəncər tökmə üsulu ilə hazırlanmışdır. Dəstəyi boru formasında olub baş tərəfi üçbucaq kəsmələrlə şəbəkələnmişdir. Tiyəsinin hər iki üzündə üç cızma xətt vardır. Buna oxşar xəncərlər  2ci Plovdağ və Kolanı nekropollarından tapılmışdır. Ox ucluqları iki qanadlı, sulqunlu olub, qanadların arası sulqunun davamı olaraq relyefik formadadır. Asma bəzəklər iki gözlü olub üçbucaq kəsmələrlə şəbəkələnmişdir. Dəlmə nekroplundan əldə edilmiş tapıntılar Xalıkeşan, Mərdangölü və Muncuqlutəpə nekropolları ilə çox oxşardır. Fincan, kubok və bu kimi süfrə qablarına, tunc xəncər və meandr naxışlı sırğalara analoji materiallara Kolanı nekropolu tapıntıları içərisində də rast gəlinir. Əldə edilən tapıntıların müqayisəli təhlili Dəlmə nekropolunu e.ə. 1ci minilliyin əvvəllərinə aid etməyə imkan verir.  

 

Dəmirçilər nekroplu

   Ordubad rayonunun Tivi kəndindən şərqdə, təpənin üzərində arxeoloji abidə. Yaşayış yerinin ərazisində bünövrəsi daşdan inşa olunmuş dördkünc formalı binaların qalıqları qalmışdır. Yaşayış yeri hər tərəfdən dərin dərə ilə əhatə olunmuşdur. Sahəsi 4 hektardır. Axtarışlar nəticəsində tikinti qalıqları, keramika məmulatı, əmək alətlərinin parçaları, obsidian qəlpələri, dəmir əşyaların qalıqları aşkar olunmuşdur. Mədəni təbəqə kül qarışıq torpaq laylarından ibarət olub, çəhrayı rəngli gil qab parçaları, çiy kərpic qalıqları ilə zəngindir. Tikinti qalıqlarına əsasən demək olar ki, binalar daşdan və çiy kərpicdən inşa olunmuş, bərkidici məhlul kimi əhəngdən və palçıqdan istifadə olunmuşdur. Keramika məmulatı başlıca olaraq çəhrayı rəngdə bişirilmiş gil qab parçalarından ibarətdir. Arxeoloji materiallara əsasən abidəni 3-10cu əsrlərə aid etmək olar.

 

Dəmyələr

   Ordubad rayonunun Tivi kəndindən şərqdə, hündür təpənin üzərində arxeoloji abidə. Yaşayış yerində mədəni təbəqə olduqca azdır. Yerüstü materiallar çəhrayı və boz rəngli keramika məmulatından ibarətdir. Hazırda yaşayış yerinin yaxınlığında teleqüllə qoyulmuşdur. Aşkar olunan arxeoloji materiallar e.ə. 2-1ci minilliklər üçün xarakterikdir. Mədəni təbəqənin az yığılması yaşayış yerində həyatın mövsümi xarakterdə olduğunu göstərir. Yaşayış yerinin yaxınlığında onunla həmdövr olan nekropol yerləşir. Dəmyələr yaşayış yeri və nekropolundan aşkar edilmiş maddi-mədəniyyət nümunələri Naxçıvanda məskunlaşan qədim tayfaların Azərbaycanın şimalında və cənubunda məskən salan tayfalarla, habelə Yaxın Şərq ölkələri ilə iqtisadi, mədəni əlaqələrinin öyrənilməsi baxımından olduqca əhəmiyyətlidir. Yeni aşkar edilmiş abidələrin Gəmiqayanın yaxınlığında yerləşməsi qayaüstü təsvirlərinin meydana gəlməsində bu tayfaların müəyyən rol oynadığını deməyə imkan verir.

 

Dəmyələr nekropolu

   Ordubad rayonunda Tivi-Ağdərə torpaq yolunun alt tərəfində, yaşayış yerinin yaxınlığında arxeoloji abidə. Nekropol yaşayış yerindən dərin dərə ilə ayrılmışdır. Nekropol dağın yamacında yerləşdiyindən təbii aşınma nəticəsində qəbirlərin torpaq örtüyü və yan daşları dağılmışdır. Qəbirlər daş qutu tiplidir. Onların bəzilərinin üst daşları saxlanmasa da, ətrafa dağılmış iri sal daşlar qəbirlərin bu tip daşlarla örtüldüyünü göstərir. Tədqiqatlar zamanı nekropolda dörd qəbir abidəsi öyrənilmiş, bu abidələrdən insan skeletinə aid qalıqlar və zəngin maddi-mədəniyyət nümunələri aşkar olunmuşdur. Dəfnlər kollektivdir. Aşkar olunun arxeoloji materilar keramika məmulatı və bəzək əşyalarından ibarətdir. Aşkar edilmiş maddi-mədəniyyət nümunələri Tunc dövründən Dəmir dövrünə keçidi izləməyə imkan verir. Bu baxımdan bimetallik fibula və dəmir məftildən hazırlanmış, əqiq muncuqlar keçirilmiş boyunbağı, aqat muncuqlar keçirilmiş, üzəri gəzli tunc üzüklər xüsusilə diqqəti cəlb edir. Qəbir avadanlığı arasında şüşə muncuqların olması da bu dövrün yeniliklərindəndir. Çünki Naxçıvanın Son Tunc və Erkən Dəmir dövrü abidələrində şüşə muncuqlara heç təsadüf edilməmişdir. Dəmyələr nekropolundan aşkar edilmiş maddi-mədəniyyət nümunələri Naxçıvanda məskunlaşan qədim tayfaların Azərbaycanın şimalında və cənubunda məskən salan tayfalarla, habelə Yaxın Şərq ölkələri ilə iqtisadi, mədəni əlaqələrinin öyrənilməsi baxımından olduqca əhəmiyyətlidir. Yeni aşkar edilmiş abidələrin Gəmiqayanın yaxınlığında yerləşməsi qaya təsvirlərinin meydana gəlməsində bu tayfaların müəyyən rol oynadığını deməyə imkan verir. Müqayisəli araşdırmalara arxalanaraq yeni aşkar olunmuş maddi-mədəniyyət nümunələrini e.ə.1ci minilliyin əvvəllərinə aid etmək olar.  

 

Dərə piri

   Ordubad rayonunun Nüsnüs kəndindən şimalda ziyarətgah. Pir dördkünc, uzunsov formalı binadan ibarətdir. Divarları daşdan inşa olunmuşdur. İçərisində bir müsəlman qəbri vardır Qəbrin üzərinə qara örtük çəkilmişdir. Pir qapısının künclərində dörd xəlifənin adları yazılmışdır. Pirin ətrafında bulaq bağ yerləri və orta əsrlərə aid tikinti qalıqları vardır. Tədqiqat zamanı pirin ətrafından Orta əsrlərə aid şirli və şirsiz keramika məmulatı aşkar edilmişdir. Pirlə bağlı xalq arasında müxtəlif rəvayətlər vardır. Epiqrafik dəlillərə əsasən piri 12-14cü əsrlərə aid etmək olar.

 

Dərgəməlik yaşayış yeri

   Оrdubаd rаyоnunun Bist kəndindən şimаldа, dаğlаrın аrаsındа yеrləşir. Yаşаyış yеrindəki binаlаr dаş, möhrə və kvаdrаt fоrmаlı çiy kərpicdən inşа оlunmuşdur. Еvlərin qаpı və pəncərələri dördkünc fоrmаlı оlub, bаşlıcа оlаrаq cənubа yönəlmişdir. Еvlər bir, iki, bəzən isə üç оtаqlıdır. Оnlаrın içərisində divаrlаrdа inşа оlunmuş buхаrılаr vаrdır. Bəzi еvlərin divаrlаrındа kiçik dördkünc fоrmаlı tахçаlаrа rаstlаnır. Yаşаyış yеrinin yахınlığındа bulаq vаrdır. Аrаşdırmаlаr zаmаnı yаşаyış yеrindən çəhrаyı rəngdə bişirilmiş şirli və şirsiz kеrаmikа məmulаtı, о cümlədən mətbəх qаblаrının pаrçаlаrı аşkаr оlunmuşdur. Kеrаmikа məmulаtınа əsаsən, yаşаyış yеrini 14-18ci əsrlərə аid еtmək оlаr.

 

Dəstə nekropolu

   Оrdubаd rаyоnunun Dəstə kəndində yеrləşir. Оrtа əsr qəbirlərinin bir çохu yеni qəbirlər qаzılаrkən dаğıdılmışdır. Qəbirlər tоrpаqdа qаzılmış dördkünc fоrmаlı çаlаlаrdаn ibаrət оlub qərb-şərq istiqаmətindədir. Qəbirlərin ətrаfı dördkünc fоrmаdа dаşlаrlа əhаtə оlunmuşdur. Bаşdаşılаrının əksəriyyəti yоnulmаmış, bəziləri isə yоnulmuş dаşlаrdаndır. Оnlаr dördkünc fоrmаlı оlub yuхаrıdа tаğşəkillidir. Bəzi bаşdаşılаrının üzərində nəbаti və аstrаl rəsmlərə rаst gəlinir. Bаşdаşılаrının bir nеçəsinin üzərində ərəb əlifbаsı ilə yаzılmış kitаbələr vаr. Оnlаrdаn birinin üzərində hicri 1227, digərində isə 1199 qеyd оlunmuşdur. Qəbiristаnlığın cənub şərq tərəfində əhəng məhlulu ilə dаş və bişmiş kərpicdən inşа еdilmiş tikintinin qаlıqlаrı vаrdır. Lаkin о, çох dаğıldığındаn tikintinin nə ilə bаğlı оlduğu müəyyən еdilməmişdir. Nеkrоpоl 18-19cu əsrlərə аid еdilir.

 

 

Dəstə piri

    Azərbaycanın bütün bölgələri kimi, оnun ayrılmaz tərkib hissəsi оlan Naxçıvan bölgəsində də zəmanəmizədək qədim və оrta əsrlər dövrünə aid çоxlu müqəddəs yerlər – ziyarətgahlar gəlib çatmışdır. Bir qismi insanların qədim inamları, çоx hissəsi isə islam dini ilə əlaqədar оlan ziyarətgahlara muxtar respublikanın demək оlar ki, əksər yaşayış məskənlərində rast gəlinir. Оnlardan çоxu məhdud çərçivədə tanınaraq о qədər məşhur оlmasa da bir qismi nəinki Naxçıvan, hətta Azərbaycanın sərhədlərindən kənarlarda belə tanınmış, şöhrət tapmış, insanların diqqətini cəlb etmişlər. Azərbaycanda, o cümlədən onun qədim mədəniyyət mərkəzlərindən biri olan Naxçıvan bölgəsində islam mədəniyyəti abidələrinin mühim bir hissəsini də ziyarətgahlar və оnların üzərindəki tikintilər təşkil edir. “İmamzadə”, “pir”, “оcaq”, “seyyid qəbiri”, “ağanın qəbiri” və s. bu kimi adlarla tanınan ziyarətgahlar оrta əsrlər zamanı cəmiyyətin həyatında mühim rоl оynayan sоsial-siyasi və ideоlоji mərkəzlərdən biri оlmuşdur.Bu ziyarətgahlardan biri də Dəstə piridir.

 

Dırnıs hamamı

   Ordubad rayonunun eyniadlı inzibati ərazi vahidində kənd. Vənənd çayının (Arazın qolu) sahilində, Zəngəzur silsiləsinin ətəyindədir. 19cu əsrə aid ədəbiyyatda Dernis variantında qeydə alınmışdır. Oykonim ərəb dilindəki der/deyr (məbəd, monastır) və naus (zərdüşti qəbirləri üstündə tikili) komponentlərinin birləşməsi kimi izah olunur. Əslində, oykonim rayonun ərazisindəki Qapıcıq adlı dağ aşırımı ilə bağlı yaranmış çox qədim dil vahididir. Bir çox qədim dillərdə dura (yunan), duar (gürcü və osetin), dvaras (hind), drunk (qədim fars) və s. sözlər "qapı", "qapılar", "dağ keçidi" mənalarında işlənmişdir. Dırnıs hamamı da kəndi qədim abidələri siyahısında gedir. Tarixi abidə kimi mühafizə olunur. Müntəzəm olaraq içərisində təmizlik işləri aparılır.

 

Dırnıs məscidi

   Ordubad rayonunun Dırnıs kəndinin Yuxarı məhəlləsində, Mirzə küçəsində tarix-memarlıq abidəsi. Kənddə həcminə görə ən iri məscid olduğundan el arasında Böyük məscid adlanır. Came məscididir. Giriş qərbdəndir. Qadınlar üçün giriş şərq tərəfdəndir. Tavan 5x2=10 dirəyin üstündə dayanıb. Şərq və şimal divarın qarşısında qadınlar üçün ikinci mərtəbə-balkon düzəldilib. Şərq divarda 3, qərb divarda 2, cənub divarda isə 3 böyük pəncə var. Məscidin dirəklərindən birinin sütun başlığı üzərində qara rənglə yazılan kitabədən aydın olur ki, məscid hicri 1339cu ildə (1920-21) təmir olunmuş, təmir işlərini ordubadlı usta Həsən həyata keçirmişdir. 1999cu ildə əhalinin vəsaiti ilə yenidən təmir olunmuş, bu zaman məscidin qərbdən giriş qapısının qarşısında balkon düzəldilmiş və minarə hörülmüşdür. Memarlıq-konstruktiv quruluşuna görə 17ci əsrə aid edilir.  

 

Dırnıs «Bazar məscidi»

   Bazar məscidi Ordubad rayonunun ən böyük kəndlərindən biri olan Dırnıs kəndində yerləşir.  Məscidin inşa tarixi 17-18ci əsrlərə aid edilir. Əvvəllər kəndin bu hissəsində bazar yerləşdiyi üçün Bazar məscidi deyə adlandırılmışdı. Tivi kəndinə gedən şose yolun sol tərəfində yüksəklikdə inşa olunan məscid müstəqillik illərində bərpa olunmuş, divarları bişmiş kərpiclə üzlənmişdir. Girişi şimaldan olan məscidin mehrabının sağ və sol yanında həmçinin qərb divarda bir pəncərə yerləşdirilmişdir. Məscid bərpa olunarkən giriş qapısının yaxınlığında ibadətə gələnlər üçün ayaqqabı taxçası düzəldilmişdir.

 

Dırnıs piri

   İslam dininin qəbulundan sonra Azərbaycan, o cümlədən Naxçıvan ərazisində çoxlu müqəddəs yerlər – ziyarətgahlar yaranmışdır. Bu ziyarətgahlar islam dininin hakim olduğu bütün müsəlman Şərqi ölkələrində olduğu kimi Azərbaycanda da оrta əsrlər zamanı əhalinin həyatında mühim yeri оlan sоsial-siyasi və ideоlоji mərkəzlərdən biri olmuşdur. Azərbaycanın bütün bölgələri kimi, оnun ayrılmaz tərkib hissəsi оlan Naxçıvan bölgəsində də zəmanəmizədək qədim və оrta əsrlər dövrünə aid çоxlu müqəddəs yerlər – ziyarətgahlar gəlib çatmışdır. Bunlardan biri də Ordubad rayonunun Dırnıs kəndində yerləşən Dırnıs piridir. Kəndin yüksəkliyində yerləşən bu ziyarət ocağı kənd və digər ərazilərdən gələn insanların daimi ziyarət yerlərindən biridir.

 

Dilbər çeşməsi

   17ci əsrdə Ordubadda 70-dən artıq gur çeşmənin olduğu söylənilir. Şəhərin bu gün də əsas su təchizatı olan kəhriz sistemi orta əsrlərdə yaradılıb. Məhəllə meydanlarında və ya bəzi həyətlərdə yerləşən bu kəhrizlərə xalq arasında “40 pilləkən” deyirlər. Oraya rahat enib – çıxmaq üçün pilləkənlər tikilib. Əslində yeraltı hidrotexniki qurğusu olan kəhrizlər su mənbəyi kimi minillər boyu məişət və təsərrüfatda böyük əhəmiyyət kəsb edib. İçməli sudan başqa bunlardan dəyirmanları işlətmək, əkinləri, bağları və bostanları suvarmaq üçün, habelə soyuducu kimi istifadə edilib. Yay aylarında üzüm, yemiş, qarpız, ət-süd məhsulları və sairi sərin saxlamaq üçün kəhrizlərin içinə yerləşdirirlər. Ordubad çeşmələri içərisində daimi suyu və axarı olan çeşmələrdən biri də Dilbər məscidi yaxınlığında olan və Dilbər çeşməsi adlanan kəhrizdir. Haliyədə də əhali ilboyu bu kəhrizin suyundan istifadə edir, ehtiyaclarını daima qarşılayır.

 

Dilbər məscidi

   Məscid Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ordubad şəhərində yerləşir. İbadət evinin inşa tarixi 18ci əsrə aiddir. İbadətgah Naxçıvan xanlığının sonuncu hökmdarı Kərim xanın qızı Dilbər xanım tərəfindən inşa edilib. Məscid kvadrat formasındadır, fasad hissəsi mişar daşı və kərpiclə işlənib. İbadətgahın damı dəmir təbəqə ilə örtülüb, tavanı isə altı sütun üzərində dayanır. Məscidin üçpilləli minbəri var və o, qoz ağacından düzəldilib. İbadət evinin ön tərəfində taxtadan bir pəncərə və bir giriş qapısı, yan tərəfində isə iki pəncərə var. Damın üzərində aypara rəmzi quraşdırılıb. Ordubad rayonu Dilbər məscidi yerli əhəmiyyətli abidə hesab edilir.  

Dizə məscidi

   Dizə kəndində yerləşən bu məscid binası kənd əhalisinin dini inanc və rituallarının həyata keçirilməsində müstəsna rola malikdir. Əhali tərəfindən məscid müntəzəm istifadə olunur. Mərasim və bayramlarda ibadət əhli və digər insanlar kənd məscidinin movcdluğundan kifayət qədər yüksək səviyyədə yararlana bilirlər. Kiçik kəndlərə məxsus ölçü və digər cəhətləri ilə Dizə məscidi bu gün də öz əhəmiyyətini qoruyub saxlamaqda davam edir.

 

Dizə yaşayış yeri

    Kənd Zəngəzur silsiləsinin ətəyindədir. Keçmiş adı Cəfərxan Dizəsi olmuşdur. Bir çox coğrafi adlarının əsasını təşkil edən dizə sözü qədim İran dillərində "divar,  hasar", "möhkəmləndirilmiş şəhər", "qala divarı", "qala", "istehkam" mənalarında, bir sıra türk dillərinə, o cümlədən Azərbaycan dilinə keçərək "kənd" mənasında işlənir.    
    

      Oykonimlərə əlavə edilən baş, Kələntər, qoşa, Kərimqulu, Oruc və s. komponentlər həmin yaşayış məntəqələrini bir-birindən fərqləndirməyə, coğrafi mövqelərini müəyyənləşdirməyə və vaxtilə kimə mənsub olduğunu göstərməyə xidmət edir. 

 

Dübəndi məscidi

   Rayonun Dübəndi çayının ətrafında salınmış Dübəndi məscidi 19cu əsr tarixi abidəsi hesab edilir. Ordubad ənənəsinə uyğun olaraq salınan digər məscidlərlə yanaşı bu məscidin də ətrafında budaqları az qala səmaya pərvaz edən hündür çinar ağacı mövcuddur ki, məscidin keçmişinə öz əzəməti ilə qarşılıq verir.  Yusif Məmmədəliyevin ev muzeyinə yaxın olan bu məscid binası muzeyə gələn qonaqların da diqqətini cəlb edir və bu da məscidin daxili və xarici aləmdə daha çox tanınmasına şərait yaratmışdır.

 

Düylün hamamı

    Ordubad rayonunun Düylün kəndində memarlıq abidəsi. Abidə yarım dağılmış vəziyyətdədir. Planlaşdırma quruluşuna görə orta əsr hamamlarının təkrarıdır. Hamam girişdə böyük vestübüldən ibarətdir. Dar keçidlə hamamın soyunma zalına girilir. Hamamın mərkəzi soyunma zalı kəsik küncləri olan kvadrat formaya (4.5x4.5 metr) malikdir. Mərkəzi salon səkkizbucaqlı formadadır. Zalın divarları boyunca 3 ədəd dərin (1.5x2 metr, 1.5x1.5metr) taxçalar yerləşdirilib. Taxçaların üstü çatmatağ formasında, zalın tavanı isə dairəvi günbəzlə örtülüb. Soyunma zalı ilə yuyunma zalını düzbucaqlı formalı vestübül birləşdirir. Yuyunma zalı düzbucaqlı quruluşda olub dərin taxçalara ayrılır. Hamamın xəzinəsi cənub tərəfdə yerləşir. Yuyunma otağı və ona birləşən otaqların altından isti hava verən kanallar gedirmiş. Hamama su saxsı boru vasitəsilə verilirmiş. Kanallardan biri xəzinəyə digəri isə yuyunma zalı və otaqların divarlarında yerləşdirilmiş borular vasitəsilə axaraq kiçik hovuzlara tökülürmüş. Hamamı qızdırmaq üçün samandan istifadə edirmişlər. Sal daşdan və çay daşından inşa olunmuş hamamı 18ci əsrə aid etmək olar.  

 

Düylün qalası

   Düylün kəndindən cənub-qərbdə hündür dağın üzərində arxeoloji abidə. Qalanın yerləşdiyi ərazi cənub və qərb tərəfdən sıldırım qayalıqla əhatə olunmuşdur. Ərazinin digər hissələri təbii müdafiəyə malik olmadığı üçün daşdan inşa edilmiş divarlarla möhkəmləndirilmişdir. Qalanın şərq tərəfinə çəkilən divar iri daşlardan hörülmüş və rizalitlərlə möhkəmləndirilmişdir. Qalanın şimal hissəsi paralel çəkilmiş divarlarla möhkəmləndirilmişdir. Divarların arası kəsilərək mənzil kimi istifadə edilmişdir. Ümumi sahəsi 2100 m² olan qala kiçik həcmlidir. Ehtimal ki, mühafizə məntəqəsi kimi istifadə edilmişdir. Qala divarları bəzi qisimlərdə 4 metr hündürlükdə qalmaqdadır. Qalanın mərkəzi hissəsində nekropol vardır. Ehtimal ki, müdafiə zamanı həlak olanlar burada dəfn edilmişdir. Düylün qalasından aşkar olunan keramika məmulatı Erkən və inkişaf etmiş orta əsrlər dövrünə, 3-18-ci əsrlərə aiddir.

 

Eyvaz türbəsi

   Ordubad şəhərinin cənub hissəsində Pir Eyvaz qəbiristanlığının şimal tərəfində memarlıq abidəsi. Pir Eyvaz daşıdığı tituldan (pir) göründüyü kimi məşhur sufi şeyxi olmuş Ordubad şəhərində Bəktaşi xanəgahı yanında dəfn olunmuş qəbrin üstündə türbə inşa edilmişdir. Qəbrin üstündə sementlə bir-birinə bərkidilmiş mərmər başdaşı parçalarının üzərində olan kitabə qalıqlarında sufiliklə bağlı bəzi terminlər həkk edilmişdir. Türbənin cənubundakı Pir Eyvaz qəbiristanlığı bu qəbrin xatirəsinə keçirilən dəfn mərasimləri hesabına yaranmışdır. 16cı əsrə aiddir. 20ci yüzilliyin 80ci illərində dağıdılmışdır.

 

 

Əfqan qalası

   Ordubad şəhərində Dübəndi çayının sahilində arxeoloji abidə. Qala şərq tərəfdən sıldırım qayalarla məhdudlaşır. Digər tərəflərdə müdafiə məqsədi ilə iri qaya parçalarından hörülmüş müdafiə divarı vardır. Hörgüdə bərkidici kimi əhəng məhlulundan istifadə edilmişdir. Qala divarının aşınma nəticəsində dağılmasına baxmayaraq bəzi yerlərdə 5 metr hündürlükdə salamat qalmışdır. Qalanın içəri tərəfindəki tikintilər tamamilə dağılmış vəziyyətdədir. Bəzi qisimlərdə dördkünc formalı binaların qalıqlarını izləmək mümkündür.Araşdırmalar zamanı qalanın ərazisində  Orta əsrin dövrünə aid şirli və şirsiz keramika məmulatı toplanmışdır. Arxeoloji materiallara və qala divarının tikinti texnikasına əsasən Əfqan qalasını 14-19cu əsrlərə aid etmək olar.

 

Ələhi körpüsü

   Ordubad rayonunun Ələhi kəndinin yuxarı hissəsində, qərb tərəfdə Ələhi çayı üzərində tarix-memarlıq abidəsi. İkiaşırımlı, çatmatağlıdır. Qərb tağı böyük, şərq tağı kiçikdir. Qaba şəkildə yonulmuş boz dağ daşından inşa edilib. Ölçüsü: uzunluğu 30 metr, eni 3 metr, hündürlüyü isə 6.5 metrdir. Körpünün qərb oturacağı qaya üzərində hörülüb. Hazırda kənd əhalisinin istifadəsindədir. 18-19cu əsrlərə aiddir.  

 

Ələhi yаşаyış yеrinin qаlıqlаrı

   İndiki kəndin müаsir tikintiləri аltındа qаlmışdır. Mədəni təbəqənin qаlınlığı 0,5-2 metr аrаsındаdır. Mədəni təbəqənin аşınmаsı nəticəsində аşkаr оlunаn mаddi-mədəniyyət qаlıqlаrı kül yığınlаrı, bаd qırıqlаrı, çəhrаyı rəngdə bişirilmiş şirli və şirsiz kеrаmikа pаrçаlаrındаn ibаrətdir. Аpаrılаn  аrаşdırmаlаr göstərir ki, Оrtа əsrlər dövründə yаşаyış yеrinə sахsı bоrulаr vаsitəsi ilə içməli su gətirilmişdir. Оrtа əsrlərə аid оlаn körpünün qаlıqlаrı hаzırdа Ələhi kəndi yахınlığındа qаlmаqdаdır. Körpünün yахınlığındа, çаyın sоl sаhilində köhnə dəyirmаnın qаlıqlаrı vаr. Оrtа əsr Ələhi yаşаyış yеrini 11-18ci əsrlərə аid еtmək оlаr.

 

Ələhi yolu

   Ordubad rayonunun Ələhi kəndinin qərb tərəfində, çayın sağ sahilində arxeoloji abidə. Körpüdən çıxdıqdan sonra yol həm cənuba həm də şimala doğru uzanır. Dağların yamacı boyunca uzanan yolu aşınmadan qorumaq üçün iri qaya parçalarından hörülmüş divarlar çəkilmişdir. Divarların ətrafından Orta əsrlərə aid şirsiz keramika parçaları aşkar olunmuşdur. Ələhi körpüsü yaxınlığında olan yolun təsisini 7-18ci əsrlərə aid etmək olar.

 

Əndəmic qəbiristanlığı

   Оrdubаd rаyоnundа еyniаdlı kəndin şərqində, təpənin ətəyində yеrləşir. Оrtа əsrlərə аid qəbir аbidələrinin yеrüstü əlаmətləri itmişdir. Оnlаrın yаlnız bаşdаşılаrınа əsаsən müəyyən еtmək mümkündür. Bəzi qəbirlərin ətrаfınа dördkünc fоrmаdа çаy dаşlаrı düzülmüşdür. Qəbirlərdən birinin bаşdаşındа ərəb əlifbаsı ilə kitаbə vаrdır. Qəbiristаnlıq 16-19cu əsrlərə аid еdilir.

 

Əndəmic məscidləri

   Əndəmic Kəndində 5 ədəd məscid vardır ki, onlardan üçü Yuxarı Əndəmic, biri Aşağı Əndəmic və biri isə Gülaman ərazisində yerləşməkdədir. Onlardan tarix sıralaması ilə Gülaman məscidi, Süd məscidi, Meydan məscidi, Yuxarı məhəllə məscidi və Aşağı Əndəmic məscididir. Bir qismi ötən əsrə aid olsa da Gülaman məscidinin tarixi daha qədimdir. SSR dönəmində tətbiq edilən basqılardan dolayı kənd camaatının nəinki ibadət ocaqlarına getməyinə, hətta ibadət etmələri belə qadağan edilmişdi. Bu səbəbdən məscidlər kənd kolxozunun yem anbarı kimi istismar edilirdi. Baxımsız vəziyyətdə olan məscidlərdə müstəqillik əldə edildikdən dərhal sonra kənd camaatı tərəfindən təmir bərpa işləri aprılıb.  

 

Əngəş Çeşməsi

   Ordubad rayonu kəhrizləri və çeşmələri ilə məşhurdur. Onların yaşı minilliklərlə ölçülür. Kəhrizlərin Yaxın Şərq, Orta Asiya və Azərbaycanda daha geniş yayılması haqqında müxtəlif elmi və ensiklopedik nəşrlərdə məlumatlara rast gəlmək olur.

     14cü əsr İran tarixçisi Həmdullah Qəzvininin yazdığına görə, Azərbaycanda içməli və suvarma su sistemində istifadə edilən minə yaxın kəhriz varmış.Ordubadla yanaşı, Naxçıvanın digər ərazilərində də kəhrizlərə rast gəlmək olar. Kəhrizlər qrunt sularını toplayıb yer səthinə çıxarmaq üçün ən qədim yeraltı hidrotexniki qurğudur. Maili lağım şəbəkəsindən ibarət olan kəhrizlər peşəkar kankanlar tərəfindən qazılır və həmin lağımlar bir-biri ilə şaquli quyular vasitəsilə birləşdirilir. Kəhrizlər qazılarkən əvvəlcə baş quyu (buna güman quyusu da deyilir), daha sonra isə digər quyular qazılır.

      Kəhrizlərin qazılmış lağımları daşla və ya bişmiş kərpiclə tağvari hörülür. Kəhrizlər minillər boyu məişət və təsərrüfatda böyük əhəmiyyət kəsb etmiş, qədim zamanlarda dəyirmanların işlədilməsində də böyük əhəmiyyət daşımışdır. Bundan əlavə, yay ayları zamanı müxtəlif meyvələri, ət-süd məhsullarını saxlamaq üçün kəhrizlərdən soyuducu kimi də istifadə edilmişdir. 

     Kəhrizlər bugünümüzədək qorunub saxlanılıb və onlardan hələ də istifadə edilir. Bişmiş kərpicdən inşa olunan qırxpillələr kəhriz sistemləri üzərində yeraltı abidə sayılır. Həmçinin kəhrizlərlə yanaşı məhəllələrin də kəhrizlərdən süzülüb gələn çüşmələri də vardır ki, Ordubadda bunlardan biri də Əngəş məhləsinin əngəş adlanan çeşməsidir.

 

Əngəş məscidi

   Ordubad şəhərində indiyədək qalan məscidlərdən biri də Əngəş məscididir. Şəhərin Əngəş məhəlləsində yerləşən məscidin binası dördkünc formalıdır. Binanın girişi cənubdandır. Məscidin kvadrat formalı salonuna ensiz dəhlizdən girilir. Qapı və pəncərələri dördkünc formalıdır. Cənub divarında mehrabı və bir taxçası var. Salonu iki sıra sütunla üç yerə bölünmüşdür. Məscidin memarlıq üslubu 19cu əsr tikintiləri üçün xarakterikdir. M.S.Ordubadi bu məscidi Ordubad şəhərinin 8 böyük məscidindən biri kimi təqdim edir (Ordubadi M.S., 2012, s. 36). Məscid binasını memarlıq-konstruktiv quruluşuna əsasən 19cu yüzilliyə aid etmək olar.  

 

Əsgərxan məscidi

        Ordubad şəhərində indiyədək bir əsas məscid (Came məscidi) ilə yanaşı çoxlu məhəllə məscidləri də qalmışdır. Şəhərin demək olar ki, bütün məhəllə və küçələrində məscidlər inşa edilmişdir. 1727ci ildə osmanlılar tərəfindən tərtib olunmuş “Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri”ndən aydın olur ki, 18ci yüzilliyin 1ci qərinəsində şəhərdə dörd (Anbaras, Məngis, İştərəngə, Sərşəhər) məhəllə (Naxçıvan sancağının..., 2001, s. 222-239) olmuşdur.

           XIX yüzilliyə aid rus dilli qaynaqlarda isə Ordubad şəhərində 5 (Anbaras, Kürdətal, Sərşəhər, Mingis, Üçtərəngi) məhəllə olması haqqında məlumat vardır. Bu məhəllələr Ordubad şəhərində indi də olduğu kimi qalmaqdadır. Bunlardan əlavə, hazırda şəhərdə Qaraçanaq, Dilbər, Əngəş, Qarahovuz başı, Əsgərxan, Varsan, Körpübaşı, Meyrəmçə, Peci, Düz, Qoşqar, Musa təngi, Tırıxlar, Fəqrə və s. kimi kiçik məhəllələr də vardır (Bağırov V., 2007, s. 81). Demək olar ki, bu məhəllələrin hamısının özünün ayrıca məscidi olmuşdur. Həm də bəzi məhəllələrdə bir neçə məscid fəaliyyət göstərmişdir. Məsələn, ən böyük məhəllələrdən olan Sərşəhər məhəlləsində bir böyük, iki kiçik məscid, Mingis məhəlləsində bir böyük, üç kiçik məscid olmuşdur. Görkəmli ədib Ordubad şəhərində belə ibadət yerlərindən 23 məscidin (Həkim məscidi, Hacı Sadiq məscidi, Ağa Lətif məscidi, Şükür bəy məscidi, Fəqrə (Füqəra) məscidi, Boyaqçılar məscidi, Molla Lütfəli məscidi, Məzzələtdin məscidi, Bazar məscidi, Başmaqçı bazar məscidi, Hacı Molla Hüseynin məscidi, Bala bəy məscidi, Hacı Əli məscidi, Pir Eyvaz məscidi, Aşağı Anbaras məscidi, Mirzə Naxçıvanın məscid və ziyarətgahları Baxşı məscidi, Çayüstü məscidi, Qarahovuz məscidi, Yetimlər məscidi, Naharbaşı məscidi, Hacı Əbutalıb məscidi, Bala Ağa məscidi, Dilbər məscidi) adını qeyd etmişdir   

       Ordubad şəhərindəki məscidlər şəhərin ictimai-siyasi həyatında mühim rol oynamış, hətta onların vəqfləri olmuşdur. Arxiv materialları təsdiq edir ki, 1875ci ildən 1892ci ilədək Ordubad məscidlərinin gəlirləri orta hesabla ildə 450 manat təşkil etmişdir. Bu gəlir məscidlərin təmirlərinə, məscidlərdə təhsil alan tələbələrin təminatına, pişnamazların və vəqf komissiyası sədrinin əmək haqqına sərf olunmuşdur (Кулиева В., 2003, c. 134). Ordubad şəhərinin demək olar ki, bütün küçələrində mövcud olan bu məscidlər çox da böyük olmayan, məhəllə camaatının yığıncaq yeri olan meydanlarda inşa edilmişdir. Bu meydanlar insanların müxtəlif yığıncaq və əyləncə yeri olmuşdur , Yeri gəlmişkən, qeyd etmək yerinə düşər ki, bu məscidlərin, xüsusi ilə böyük məscidlərin əksəriyyətinin qarşısında çinar ağacları vardır. Şəhərə kənardan baxarkən görünən çinarlar orada məscid olmasını göstərir. Həcmcə çox da böyük olmayan, bitkin memarlıq abidələri kimi təqdim olunan, özlərində xalq memarlığı ünsürlərini əks etdirən bu məhəllə məscidlərinin çoxu zəmanəmizədək əsasən salamat vəziyyətdə gəlib çatmışdır.Həmin məscidlərdən bir neçəsi haqqında bəhs etməyi məqsədəuyğun sayırıq.

        Ordubad şəhərinin qədim və böyük məhəllələrindən olan Mingis məhəlləsində 4 məscid vardır. Bunlardan biri böyük, üçü kiçik ölçülüdür.1891ci ildə məhəllədə 159 ailə yaşadığını (Кулиева В., 1999, c. 41) nəzərə alsaq burada bir böyük, üç kiçik məscidin olması məhəllədə məscidlərin çox sıx yerləşməsini (təxminən 40 ailəyə bir məscid) göstərir. Ordubad şəhərinin Mingis məhəlləsində (Təbriz küçəsi) əhali tərəfindən “Əsgərxan məscidi” adlandırılan başqa bir məscid də vardır. Mingis məhəlləsində yerləşdiyi üçün (bəzi adamlar onun ayrıca məhəllə məscidi – Əsgərxan məhəlləsinin məscidi olması fikrindədir) şərti olaraq “4cü Mingis məscidi” adlandırdığımız bu məscid məhəllədəki və şəhərdəki digər məscidlərlə müqayisədə çox hündür inşa olunmuşdur. İçəridən hündürlüyü 5 metrdir. İki mərtəbəli yerindədir. Məscidin girişi qərb tərəfdəndir. İki qapısı, 3 pəncərəsi vardır. Pəncərələr böyük ölçülü olmaqla (330x140 sm) üst-üstə yerləşdirilmişdir. Divarların qalınlığı 110 santimetrdir. Daxildən uzunluğu 13,5 metr, eni 11,8 metr olmaqla sahəsi 160 m²-dir. Tavan 5 dirəyin və divarların üstündə oturmuşdur. Məhəllə əhalisinin fikrincə, məscidi Salman bəyin oğlu Hacı bəy tikdirmişdir. Şəhərin Əsgərxan meydanında tikildiyi üçün Əsgərxan məscidi də adlandırılır. Məscidin binasının 17ci əsrdə inşa edilməsi ehtimal olunur.

 

Əylis

   Ordubad rayonu ərazisində, Arazın sol sahilindən 10-12 km məsafədə, Əylis çayının hər iki sahilində, dağlar qoynunda Orta əsrə aid yaşayış yeri. 16-17ci əsrlərdə sənətkarlıq və ticarət mərkəzi kimi Şərqin və Qərbin bir çox ölkəsində tanınmışdı. Xüsusilə, ipəkçilik nəsildən-nəslə keçən sənətkarlıq sahəsi idi. Əylis tacirləri Avropa ölkələri (Portuqaliya, Holandiya, İspaniya, İtaliya və s.) ilə ipək ticarəti edirdilər. 17-18ci əsrlərdə Əylis Səfəvi-Osmanlı müharibələri nəticəsində dağılmış, 1752-ci ildən sonra kiçik kəndə çevrilmişdir. 19-cu əsrdə yenidən dirçəlmişdir. Həmin əsrin 60-cı illərində burada 50 dəzgahdan ibarət ipəksarıma fabriki fəaliyyət göstərirdi. Əylisdə qala divarları, məscid, karvansara, dükan, hamam xarabalıqları indi də qalmaqdadır. Əylis vaxtilə bir neçə məhəllədən (Xanlar məhəlləsi, Meydan məhəlləsi, Aşağı məhəllə və s.) ibarət idi. Kanalizasiya sistemi də 17ci əsrdən məlumdur. Əylis dadlı süfrə suyu olan çoxsaylı çeşmələri, şəfa bulaqları, kurort iqlimi, meyvə bağları, süfrə üzümləri, qoz ağacları, müalicə bitkiləri, şah çinarları ilə də məşhur olmuşdur. 19cu əsrin ortalarında Aşağı Əylis və Yuxarı Əylis kəndlərinə ayrılmışdır. Hazırda onların arasında 3 kilometrlik məsafədə yeni yaşayış evləri və ictimai binalar inşa edilir, iki Əylis yenidən birləşir.   

 

Əylis karvansarayı

   Ərazisində Böyük İpək Yolunun keçdiyi Azərbaycanın ən qədim sənətkarlıq, ipəkçilik və ticarət şəhəri olan əlaqə yolları vasitəsilə digər daxili bölgələrin və bir çox xarici ölkələrin ticarət mərkəzlərini özündə birləşdirirdi. Əlbəttə ki, belə bir təbii-coğrafi və strateji şəraitə malik şəhərlərdə karvansaraların olmaması mümkün deyildir.

   18-19cu əsrlərdə şəhərdə inşa edilmiş karvansaralar binaların təkcə karvanların və səyyahların qalması üçün deyil, həm də müxtəlif ticarət əməliyyatlarının aparılması üçün də nəzərdə tutulurdu. Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində olduğu kimi Ordubad rayonunda da karvansaray binası var idi ki, bu da Əylis ərazisində yerləşirdi. Təəssüf ki, binanın əksrə hissələri bügünədək dörümüzə gəlib çatmamışdır.

 

Fətulla evi piri

   Gənzə kəndi Ordubad rayonu ərazi vahidləri içərisində dini inancını, ibadət və mərasimlərini tam şəkildə qoruyub saxlayan, öz milli mənəvi xüsusiyyətlərini müsbət mənada səciyyələndirən nadir kəndlərdən biridir. Kənddə məscid və pirlər, müxtəlif dini ziyarətgahların olması bünü şərtləndirən amillərdən biri hesab oluna bilər. Ziyarətgahlara misal olaraq Fətulla evi piri də insanların daim ziyarət etdiyi, mərasim və tədbirlərini həyata keçirdiyi yerlərdən biridir. Əhali tərəfindən müntəzəm olaraq pirin qorunub saxlanması, təmir bərpa işlərinə xeyriyyəçi insanlar tərəfindən vəsait ayrılması bunun əyani sübutudur.

 

Gəlin qayası

   Ordubad rayonunun Unus və Pəzməri kəndləri arasında təbiət abidəsi. Dağın ən yüksək zirvəsində yüksələn abidə insan fiquruna bənzəyir. Tarixən dağları, qayaları əfsanələşdirən, müqəddəsləşdirən xalqımız onu da müqəddəsləşdirmişdir. Onunla bağlı xalq arasında əfsanələr var. Gəlin qayası əfsanələrində xalqımızın mifoloji düşüncələri əks olunmuşdur.

 

 

Gəmiqaya

      Ordubad rayonu ərazisində,Tivi və Nəsirvaz kəndlərindən şimal-şərqdə dağ. Zəngəzur silsiləsinin suayırıcında zirvə. Hündürlüyü 3725 metrdir. Sıldırım yamaclı konusvarı formaya malik olan dağ qədim vulkanik süxurlardan əmələ gəlmişdir. Min illər boyu Naxçıvan əhalisinin iqtisadi həyatında mühim əhəmiyyət kəsb edən Gəmiqaya yaylaqlarının ərazisi bir növ müqəddəsləşmiş hətta burada təbii məbədlər meydana gəlmişdir. Adı Nuh əfsanəsi ilə bağlıdır. Yalçın, şiş qayalı, zirvəsi daim qarla, ağ buludlarla örtülü olan bu dağ uzaqdan mavi səma fonunda bir növ ümmana baş vurub üzən nəhəng gəmiyə bənzəyir. Görünür belə zahiri oxşarlığa əsasən Kiçik Qafqazın ən yüksək zirvəsi olan Qapıcıq dağına (3904 m) xalq arasında Gəmiqaya adı verilmişdir. Qədim dünyanın müqəddəs panteonlarından sayılan Gəmiqaya özünün əzəmətli fantastik görünüşü ilə insanı heyrətə gətirir. Burada e.ə. 4-1ci minilliklərə aid qayaüstü rəsmlər-piktoqramlar qədim yazılar var.

 

Gəmiqaya qəbiristanı

   Ordubad rayonunda Qapıcıq dağının (Kiçik Qafqaz) cənub-qərb ətəyində, Qaranquş yaylağında (Tunc dövrünə aid qayaüstü rəsmlərlə zəngin ərazi) orta əsrlərə aid arxeoloji abidə. Qəbiristanda qəbirüstü və dik daşlar var. Bəzi qəbirlərin üstü kurqanları xatırladan müxtəlif daşlarla örtülmüşdür. Qəbirüstü daşlarda kitabə yoxdur. Gəmiqaya qəbir abidələri sahəsindən göy şirli gil qab qırıqları əldə edilmişdir. Abidə 10-14cü əsrlərə aid edilir.

 

Gəmiqaya nekropolu

   Ordubad rayonunun Nəbiyurdu yaylağında arxeoloji abidə. Qəbirlər daş qutu tiplidir. Tədqiqat zamanı dağıdılmış qəbirlərin birindən isə Kür-Araz mədəniyyətinə aid keramika parçaları tapılmışdır. Araşdırmalar zamanı nekropolda həmçinin Dəmir dövrünə aid qəbirlər aşkar olunmuşdur. Dəmir dövrünə aid olan qəbir abidəsi qaya parçalarından dördkünc formada hazırlanmış, üzəri ağır sal daşlarla qapadılmışdır. Qəbirin içərisinə şimal tərəfdə yerləşən ensiz dromosdan girilir. Qəbirin sağ divarında bir üçbucaqşəkilli taxça vardır. Abidə kanal qazılarkən dağıntıya uğramışdır və talan edildiyindən maddi-mədəniyyət nümunələri aşkar olunmamışdır. Tikinti texnikasına və quruluşuna görə onu e.ə. 4-1ci minilliklərə aid etmək olar. Nekropol arxeoloji materiallara əsasən e.ə. 4-1ci minilliklərə aid edilir.

  

Gəmiqaya rəsmləri

   Kiçik Qafqazın Ordubad dağlarında, Qapıcıq dağının cənub-şərq yamaclarındakı Nəbi yurdunda, Qaranquş yaylaqlarında qayaüstü təsvirlər. Arxeoloji Qaranquş yaylağında qayaüstü rəsmlərin həkk olunduğu ərazidə Azərbaycan türklərinin ulu babalarına aid yerlərinin qalıqlarını aşkara çıxarmış, müəyyənləşdirmişlər ki, Alp çəmənlikləri ilə zəngin olan Gəmiqaya-Qaranquş yaylağı Naxçıvanın qədim sakinlərinin əsas ov məskənlərindən biri idi. Sonralar isə buralar Araz sahilində, eləcə də Naxçıvançay, Əlincəçay, Gilançay vadilərində yaşamış tayfaların yaylaq yerləri olmuşdur. Elə həmin dövrlərdən buradakı qayalar üzərində insan və müxtəlif heyvan (keçi, maral, öküz, quş və s.) rəsmləri yay-oxla keçi ovlanması səhnəsi, ayrı-ayrı işarələr və s. təsvirlər həkk edilmişdir. Gəmiqaya təsvirlərinin və oradakı qədim yurd yerlərinin azı 5-6 min il yaşı var. Tədqiqatlar nəticəsində orada yaşamış əhalinin həyat tərzini və mədəni inkişaf yollarını izləmək mümkündür. Gəmiqaya rəsmləri 1968-ci ildən öyrənilir. Tədqiqatlar nəticəsində Naxçıvanın qədim memarlığı üçün səciyyəvi olan dairəvi planlı yurd yerləri (tikililərin divarlarının diametri 5-12 metr olub, iri və orta həcmli qaya parçalarından qurulmuşdur) və qayaüstü təsvirlər (həmin yurd yerlərinin ətrafındakı qayalar üzərindədir) aşkara çıxarılmışdır. Bu qədim təsviri sənət əsərlərinin böyük əksəriyyətini heyvan rəsmləri-keçi, öküz, maral, it, bəbir, canavar və s. təşkil edir. Heyvan rəsmləri bir qayda olaraq, tək-tək, qoşa və sürü halında təsvir olunmuşdur. Onların çoxu keçi rəsmləridir. Gəmiqaya rəsmləri kompozisiyalarının sadə və mürəkkəbliyinə, eləcə də süjetlərinə görə bir-birindən seçilir. Öküz rəsmləri realist üslubda, buynuzları uzun və qövsvarı əyilmiş şəkildədir. Öküz qoşulmuş araba təsvirləri də vardır. İnsan rəsmləri tək halda və kompozisiyalı səhnələrdə verilmişdir. Bəzi insan rəsmləri zoomorfik əlamətlərlə fantastik şəkildə təsvir edilmişdir. Aşkar olunmuş rəsmlər arasında ovçuların ox və kamanla, kəməndlə və s. ilə silahlandığı ov və rəqs səhnələri diqqəti cəlb edir. Gəmiqayada çox maraqlı piktoqrafik səciyyəli rəmzi işarələr-dairələr, dördbucaqlı, üçbucaqlı, çərxifələk nişanı və s. həkk olunmuşdur. Bu cür işarələr Naxçıvanda 1-ci Kültəpənin e.ə. 2-ci minilliyə aid Orta Tunc dövrü təbəqəsindən əldə edilmiş gil lövhə üzərində, boyalı qablar üzərində də cızılmışdır. Gəmiqaya petroqliflərinin analoji abidələrlə müqayisəli təhlili  Azərbaycanın qədim əhalisinin mənəvi mədəniyyəti və incəsənəti haqqında elmi nəticələr söyləməyə imkan verir və onların qədim Azərbaycan təsviri sənətinin Naxçıvan mədəniyyətinə aid olduğunu göstərir. Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisi “Ordubad rayonundakı Gəmiqaya abidəsinin tədqiq olunması barədə” 2001-ci il 26 aprel tarixli sərəncam qəbul etmişdir. Həmin sərəncamdan sonra Gəmiqaya arxeoloji ekspedisiyaların fəaliyyəti canlanmış, hərtərəfli tədqiqatlar aparılmağa başlanılmış, müxtəlif təsvirlər aşkar edilmişdir.

 

Gənzə yaşayış yeri

   İndiki Gənzə kəndinin tikintiləri аltındа qаlmışdır. Аrаşdırmаlаr zаmаnı kəndin ərаzisindən оrtа əsrlərə аid şirli və şirsiz kеrаmikа məmulаtı аşkаr оlunmuşdur. Kəndin içərisində Оrtа əsrlərə аid pir, hаmаm və qəbiristаnlıq indiyədək qаlmаqdаdır. Еpiqrаfik dəlillər və аrхеоlоji mаtеriаllаr Gənzə kəndində 11-18ci əsrlərdə yаşаyışın оlduğunu dеməyə əsаs vеrir. Еhtimаl ki, kəndin əsаsı dаhа qədim dövrlərdə qоyulmuşdur.

 

Gənzə hamamı

   Ordubad rayonunun Gənzə kəndində 15-ci yüzilə aid memarlıq abidəsi. Naxçıvan MR ərazisində bu günədək qalan ən qədim hamamlardandır. Hacı Hüseynqulu məscidinin şimal-şərq tərəfində, məscidə bitişik yerləşir. Əhalinin verdiyi məlumata görə bu hamamı Hacı Hüseynqulu inşa etdirmişdir. O yeraltı hamamlar qrupuna aiddir. Hamama giriş şimal-şərqdəndir. Hamam planda düzbucaqlı formada olub, uzunluğu 22.6 m, eni 9.4 m olmaqla, ümumi hündürlüyü 5.6 m-dir. Ümumi sahəsi 213 m² olan hamam soyunma və yuyunma otağı, ona birləşdirilən köməkçi otaqlar iki günbəzlə örtülüb. Soyunma və yuyunma otağı bir-biri ilə kiçik tamburlar vasitəsilə birləşirlər. İsti sulu hovuz yuyunma otağına bitişik inşa olunub. Keçmişdə xəzinəyə su dağdan çəkilmiş saxsı su boruları ilə gətirilirmiş. Su xəzinənin arxasında inşa olunmuş su anbarına toplanaraq oradan hamama və hovuza verilirmiş. Hamamda yuyunan adamlar isti suyu yuyunma otağına açılan hovuzdan, soyuq suyu isə digər borular vasitəsilə xəzinənin yanında yerləşdirilmiş otaqdan götürərmiş. Yuyunma otağı və ona birləşən otaqların altından isti hava verən kanallar gedir. Kanalın bir ucu ocağa, digər ucu isə bacaya birləşdirilib. Hamamın 3 bacası var. Yuyunma zalının cənub hissəsində ocağın üstündə, digər ikisi isə yuyunma otağının şimal hissəsində, qərb və şərq divarlarındadır. Ocaq xəzinənin altında yerləşir, giriş oyması var. Hamamın zallarının tavanını dairəvi günbəzlə otaq və dərin taxçalar tağtavanla qapanıb Hamamı digər orta əsr hamamlarından fərqləndirən cəhəti onun divarlarının, günbəz və tağtavanlarının dağ daşı ilə inşa olunmasıdır. Hamamın içərisi günbəz və tağtavanların tavanının mərkəzində qoyulmuş baca vasitəsilə işıqlandırılır. Keçmişdə hamamı qızdırmaq üçün samandan və odundan istifadə edirmişlər. Saman ocağa qoyulduqdan sonra ocağın bacası və ağzı qapanır, yaranan istilik həm xəzinədəki suyu, həm də hamamın döşəməsinin altında yerləşdirilən borulardan keçərək yuyunma zalını qızdırarmış.

 

Gənzə qəbiristanlığı

   Ordubad rayonunun Gənzə kəndinin mərkəzində arxeoloji abidə. Qəbirlərin əksəriyyətinin yerüstü əlamətləri itmiş və baş daşları torpağın altında qalmışdır. Qəbiristanlıq qərb-şərq istiqamətinə yönəlmiş müsəlman qəbirlərindən ibarətdir. Qəbirlərdən bəzisinin ətrafında dördkünc formalı daş düzümləri, bəzilərinin üzərində isə kiçik oval təpəciklər qalmışdır. Qəbirlərdən bir neçəsinin baş daşları yonulmuş Ordubad rayonu üçün xarakterik olan yaşılımtıl rəngli daşlardan hazırlanmışdır. Onlar dördkünc formalı olub tağşəkilli sonluqla tamamlanmışdır. Baş daşlarının üzərində ərəb əlifbası ilə yazılmış kitabələr vardır. Kitabələr 16-17ci əsrə aiddir. Yerli əhalinin deyiminə görə qəbiristanlığın yerləşdiyi torpaq sahəsi Hacı Hüseynquluya məxsus olmuş və o, bu sahəni kənd qəbiristanlığı üçün bağışlamışdır. Axtarışlar zamanı qəbiristanlığın ərazisindən Son Orta əsrlərə aid şirli və şirsiz keramika məmulatı aşkar olunmuşdur. Qəbiristanlıqda 15ci əsrdən sonra dəfn mərasimləri keçirilməyə başlanılmışdır.  

 

Gilan, G i r a n

   Orta əsr şəhəri. Ordubad rayonunun Kələntər Dizə kəndinin şərqində, Naxçıvan-Ordubad şossesinin solunda arxeoloji abidə. Xaraba Gilan adı orta əsr Kiran şəhəri 14cü əsrin əvvəllərində zəlzələ nəticəsində dağıldıqdan sonra onun xarabalıqlarına yerli əhali tərəfindən verilən addır. “Gilan” sözünün etimologiyası haqqında müxtəlif fikirlər vardır. Bu söz “böyük”, “möhtəşəm” (ibn əl-Əsir Həmdullah Qəzvini), “giləklərin yaşadığı yer” (A. Oleari), “gilli torpaq” (C.Rəfiyev),  kadusilərin bir qolu olan “gellərin yaşadığı yer” (V Bartold) mənalarında izah edilir. “Kiran” sözü isə Türk dilində “sınır”-sərhəd mənasında işlədilir. Xarabagilan şəhər yeri və ətraf ərazinin yazılı mənbələrdən məlum olan ən qədim adı Azadır. Xaraba Gilan şəhər yeri Gilançayın sol sahilində, təpələr və dağlar üzərində yerləşir. Şəhər xarabalıqları 100 hektardan artıq ərazini əhatə edir. Qərb tərəfdə, ətrafdakı dağlardan 70-90 metr hündür və üzəri nisbətən düz olan dağın üstündə şəhərin narınqalası yerləşir. Dağın şimal-qərb tərəfindən başqa hər tərəfi sıldırım qayalıqdır. Dağın eni bəzi yerlərdə 300 metrə çatır. Beləliklə, təkcə narınqalanın sahəsi 30 hektara qədərdir. Qədim yunan şəhərləri akropollarının planına uyğun inşa edilmişdir. Narınqalanın mərkəzi hissəsində qala qarnizonunun yerləşdiyi çoxlu kiçik otaqlardan ibarət kompleks, seçmə daşlarla və əhəngkövrə ilə işlənmiş, şəhər hakimi və qoşun başçılarının olduqları bir neçə iri həcmli kompleks və iki örtülü su anbarı yerləşmişdir. Su anbarlarından biri bərabəryanlı həndəsi fiqur formasında, ikincisi isə dördbucaqlı planda işlənmişdir. Narınqalaya yeganə giriş yolu şəhərin birinci və ikinci məhəllələrinin qalaya yaxınlaşdığı yerdəndir. Şəhərin narınqalası və məhəllələri dairəvi, dördbucaqlı və altıbucaqlı planda bürcləri olan möhkəm müdafiə divarları ilə əhatə olunmuşdur. Məhəllələr arasındakı çökəkliklərdə karvansara, dəyirman, hamam və b.  ictimai binalar yerləşmişdi. Şəhərin şimal tərəfi sıldırım qayalar olduğundan burada müdafiə divarlarına istehkamlara və başqa müdafiə qurğularına ehtiyac olmamışdır. Şəhərin müdafiə sistemində yaxınlıqdakı kiçik qalalar və gözətçi məntəqələri də mühim rol oynamışdır. Xaraba Gilan yaxınlığındakı beş kəndin adında saxlanmış “Dizə” sözü ilk orta əsrlər dövründə “qala” mənasında işlənmişdir. Məhz bu ərazilərdə şəhərin forpostları yerləşirdi. Şəhər dağlıq ərazidə və böyük çaylardan aralı yerləşdiyindən onun olduqca mürəkkəb su təchizatı sistemi olmuşdur. Ən böyük su anbarı şəhərin şimal-şərqində Narınqalaya yaxın yerləşmişdir. Burada eni 500 metrdən artıq olan dərənin qabağı 20-22 metr enində daşdan işlənmiş bəndlə kəsilmişdir. Bu bənd həm də müdafiə divarı rolunu oynamış, onun şərq tərəfdəki axırıncı bürcündən divarın üstü ilə Narınqalaya yol olmuşdur. Bu su anbarı Düylünçaydan çəkilmiş arx vasitısilə və yağış suları ilə doldurulurdu. Şəhər içməli su ilə, əsasən kəhrizlər vasitəsilə təmin olunurdu. Bu kəhrizlərdən ikisinin ayağı indi də şəhər yerindən cənubda və qərbdə bulaq kimi üzə çıxır. Su itkisinə yol verməmək üçün şəhər daxilində saxsı borulardan (güyüm) istifadə olunmuşdur. Şəhərin memorial abidələri onun şimalında və şimal-şərqindəki iki dağın üzərində yerləşmişdir. Burada Naxçıvan memarlıq məktəbinin 10-13cü əsrlərə aid ən gözəl nümunələri toplanmışdır. 1980ci ildə tədqiq edilmiş 1№-li türbə tikinti materialları, tikinti texnikası və memarlıq üslubuna görə Naxçıvan şəhərindəki Yusif Küseyir oğlunun (1162ci il) və Möminə xatın (1186cı il) türbələrinin oxşarıdır. Burada giriş yollarının və dekorativ kərpiclərin forma və ölçülərinin eyni olması, üzlüklərin eyni motivlərlə naxışlanması, həndəsi naxış motivlərinin eyni olması və quruluşlarındakı ümumilik bu türbənin də dahi memar Əcəmi Əbubəkr oğlu tərəfindən yaradıldığını söyləməyə imkan verir. Konstruktiv həllinə, həcminə, kaşılardan istifadəsinə və naxışlarına görə 1 №-li türbənin 12ci əsrin 70ci illərində inşa edildiyini söyləmək olar. Beləliklə, dahi memar Əcəmi Əbubəkr oğlunun yaradıcılığında 25 illik fasilə olmamışdır. 1162ci ildən sonra o Kiran şəhərində Naxçıvan Memarlıq məktəbinin inciləri sırasına daxil olan iki türbə inşa etmişdir. İndiyədək belə hesab olunurdu ki, Naxçıvan memarlıq məktəbiustaları yalnız mürəkkəb kompozisiyalı qülləvari türbələrin yaradıcıları olmuşlar. Lakin Xaraba Gilanda aşkar edilmiş 2№-li  türbə sübut edir ki, Naxçıvan memarları orijinallığı ilə seçilən kubşəkilli türbələr də inşa etmişlər.Xaraba Gilanda tədqiq edilmiş (2№-li) kubşəkilli türbənin korpusu xaricdən yonulmuş daşlarla, içəridən isə bişmiş kərpiclə tikilmişdir. Türbənin portalı şərq tərəfdəndir. Portalın mərkəzində çatma tağla tamamlanan girişi olmuşdur. Çatma tağın kənarları divara bitişik sütun formasında dekorativ bişmiş kəroiclərlə işlənmişdir. Portalın hər iki tərəfindəki pannolar dekarativ bişmiş kərpiclərdən və fayans kaşılardan ibarət həndəsi ornamentlərlə bəzədilmiş, kənarları isə bişmiş kərpiclərlə relyefik düzülüşdə işlənmişdir. Analoji ornamentlərə Marağadakı Kabud günbəzində (1196-1197), Termez hakimlərinin sarayında (12ci əsr) və Buxaradakı Bayan Qulu xan türbəsində (14cü əsr) rast gəlinir. Türbənin daxili iki qatdan ibarət olmuşdur. Alt qat, yəni sərdabə ortasında dayaq sütunu olan tağ formasındadır. Marağadakı Qırmızı günbəzin (1158ci il) və Naxçıvandakı Möminə xatın (1186cı il) türbəsinin sərdabələri eynilə bu quruluşdadır. Türbənin üst qatı ziyarətgah olmuşdur. Maraqlıdır ki, 2 №-li ntürbə təkcə memorial abidə olmamış, həm də kult xarakteri daşımışdır. Bunu üst qatın daxildən zəngin ornamentlərlə bəzədilməsi də göstərir. Türbənin qazıntısı zamanı üzərində “Məhəmməd”,  “Bəkr”, Əli” yazılmış dördbucaqlı və altıbucaqlı dekorativ kərpiclər tapılmışdır. Bu türbədə Orta Asiya memarlığının təsiri nəzərə çarpsa da, ümumiyyətlə, o, Naxçıvan memarlıq məktəbinin ənənələrinə uyğun inşa edilmişdir. Türbənin kimlərə məxsus olmasını hələlik müəyyən etmək mümkün olmamışdır. Lakin əldə olunan arxeoloji materiallar bu türbələrdə Səlcuqlar və Hülakülər dövründə məşhur dövlət adamlarının, onların qohumlarının dəfn olunduğunu söyləməyə əsas verir. 1927ci ildə Xaraba Gilan türbələrindən Tiflisdəki Qafqaz muzeyinə 80 pud (1280 kq) ağırlığında üzərində ərəb əlifbası ilə kitabə olan iki ədəd ağ mərmərdən qəbir daşı aparmış arxeoloqun verdiyi məlumata görə bu daşlardan biri Səlcuq hökmdarı Məlik şahın anasının, ikincisi isə xalasının qəbir daşları olmuşdur. 1979cu ildə dəfinə axtaranlar tərəfindən dağıdılmış sərdabədə ayaqlı taxta tabutlarda geyimləri, silahları və bəzəkləri ilə birlikdə dəfn olunmuş və mumiyalanmış səkkiz ölü aşkar edilmişdir ki, bunların da ikisi dəfndən qabaq öldürülmüş qadınlara məxsus idi. Skeletləri tədqiq edən antropoloq R.Qasımova onların avropoid, neqroid və monqoloid irqlərinə mənsub olan adamlara məxsus olduğunu müəyyən etmişdi. Beləliklə, sərdabədə hansısa bir dövlət başçısının və ya sərkərdənin dəfn olunduğuna şübhə yoxdur. Ehtimal ki, bu, Hülakü hökmdarlarından biri olmuşdur. Çünki qədim dəfn adəti islamı qəbul etməmiş (və ya etmiş) monqol əsilzadələrində 14cü əsrə qədər saxlanmışdı. Tarixi məlumatlara görə Hülakü xan 1265ci ilin fevral ayında öldüyü zaman “monqol adətinə görə onunla birlikdə qəbrə gənc gözəl qızlar da qoyulmuşdu”. Naxçıvan memarlıq məktəbinin inciləri olan memorial abidələr öz konstruktiv həllinə, memarlıq üslubuna, ornamentlərinin mürəkkəbliyinə və zənginliyinə görə Azərbaycan və dünya memarlığında xüsusi yer tutur. Bu məktəbin təsiri təkcə Azərbaycanda deyil, Yaxın Şərqin bir çox şəhərlərində özünü göstərmişdir. Xaraba Gilanın ictimai tikililəri içərisində 2ci və 3cü məhəllələr arasındakı şökəklikdə yerləşən karvansaranı xüsusilə qeyd etmək olar. Karvansaradan şərq tərəfdə şəhər hamamlarından biri aşkar edilmişdir. Burada kənarları oyma üsulu ilə naxışlanmış daş vannalar, dağ daşları və əhəngkövrə ilə işlənmiş su çəni vardır. Karvansara kompleksinin fundamenti qaya üzərində işlənmişdir. Bərkidici kimi gildən istifadə olunmuşdur. Qapı və pəncərə başları bişmiş kərpiclərlə çatma tağ formasında işlənmişdir. Karvansaranın divarları 3 metr hündürlüyə qədər daşla, sonra isə çiy kərpiclərlə (27x27x8 sm) işlənmiş, saman qarışıq gillə suvandıqdan sonra əhənglə ağardılmışdır. Divarların eni 60 sm-dən 2 metrə qədərdir. Türbələrdə, hamamlarda, müdafiə divarlarında və şəhərin başqa iri həcmli tikililərində olduğu kimi burada da antiseysmik tədbir kimi özülün yuxarı divarlara nisbətən bir neçə dəfə enli götürülməsi üsulundan istifadə olunmuşdur. Karvansara kompleksi yataq, məişət və təsərrüfat otaqlarından, anbarlardan, tövlə və həyətdən ibarətdir. Kompleksin otaqlarının hamısı dördbucaqlı plandadır. Yataq otaqlarının xarakterik cəhətləri bu otaqlarda küfləsiz təndir, buxarı və otağın bir tərəfində dördbucaqlı planda tikilmiş safanın olmasıdır. Məişət otaqları həm bir-birilə əlaqəlidir, həm də onlardan təsərrüfat otaqlarına keçid vardır. Yataq və məişət otaqlarının pəncərə və qapı yanları, karnizləri əhəngdən tökmə üsulu ilə müxtəlif formalarda hazırlanmış həndəsi və nəbati ornamentlərlə, ərəb əlifbası ilə yazılmış dualarla bəzədilmişdi. Xaraba Gilanda aşkar edilmiş 12-13cü əsrlərə aid karvansara kompleksi öz mürəkkəb planına və konstruktiv həllinə görə Azərbaycanın orta əsrlər şəhər tipli karvansaralarının ən yaxşı nümunələrindən biri hesab edilə bilər. Xaraba Gilan bütün Naxçıvan ərazisi də daxil olmaqla yüksək seysmik zona hesab olunur. Bunu yaxşı bilən yerli ustalar daş və kərpic tikililərdə müxtəlif antiseysmik üsullardan istifadə etmişlər. Xaraba Gilan tikililərində əsasən odda yaxşı bişirilmiş 20x20x5 sm və 19x19x5 sm ölçülərindəki kərpiclərdən istifadə olunmuşdur. Xaraba Gilan şəhər yerindən müxtəlif və zəngin keramika əldə edilmişdir. Buraya şirli və şirsiz qablar, müxtəlif fiqurlar, qüyümlər, memarlıq nümunələri və s. daxildir. Şirsiz qablar içərisində 9-11ci əsrlərə aid süfrə qabları da vardır. 11ci əsrdən başlayaraq kiçik həcmli küplərin bir qismi istisna olunmaqla qalan bütün süfrə qabları şirlə örtülürdü. Şirsiz kasa, boşqab və fincanlar qırmızı gildən, küpə və vazalar isə boz və yaşıl-boz rəngli gildən hazırlanır və açıq-boz rəngli anqobla örtülürdü. Təsadüfi hallarda qırmızı rəngli anqobla örtülmüş qablara da rast gəlinir. Şirsiz qablar içərisində mətbəx qabları xüsusi yer tutur. Bu qablar Azərbaycanın orta əsr şəhərləri üçün xarakterik olub, zaman-zaman az dəyişikliyə uğramışdır. Mətbəx qablarının ən xarakterik olanları qırmızı və ya yarımşar formalı gövdəsi, ilgəkvarı qulpları və yumru oturacağı vardır. Qazanlar, əsasən cızma üsulu ilə dalğavari və düz xətlərlə naxışlanmışdır. Xaraba Gilandan əldə olunmuş, həcminə görə ən böyük şirsiz qablar küplər (pifoslar) və kuzələrdir. Onların əksəriyyəti qırmızı gilli olub, üzərinə açıq boz rəngli anqob çəkilmişdir. Kuzələr, əsasən xırda dişli alətlə cızma üsulu ilə paralel və dalğavari xətlərlə naxışlanmışdır. Təsərrüfat küplərinin naxışları daha zəngindir. Onlar cızma, yapma, basma üsulları ilə müxtəlif ornamentlərlə və gövdəsinin bir neçə yerindən keçən relyefik kəmərlərlə bəzədilmişdir. Xüsusi təyinatlı qablara sferokonusları, şamdanları, çıraqları və üçayaqları göstərmək olar. 9-10cu əsrlərə aid sferokonuslar, əsasən şar gövdəli və ya yumurta formalı olurdular. 11-13cü əsrlərdə əvəlkilərə nisbətən iri gövdəsi və biz oturacağı olan bədii tərtibatlı sferokonuslar geniş yayılmağa başlayır. Bunların üzəri zəngin naxışlanmışdır. Ornamentlər, əsasən relyefik formada, yapma üsulu ilə yerinə yetirilmişdir. Bu ornamentlər içərisində romblara, dairələrə, altıləçəkli güllərə, üzümün stilləşdirilmiş dənəsinə, çiçəyinə və yarpağına da rast gəlinir. Analoji yapma bəzəyi olan küplərdən və sferokonuslardan üzüm məhsullarının (xüsusən də şərabın) saxlanması və daşınmasında istifadə olunmuşdur. Elə sferokonuslar var ki, bütünlüklə üzüm salxımı formasında hazırlanmışdır. Beləliklə, orta əsr sferokonuslarından müxtəlif məqsədlər üçün (əl qumbarası kimi, civə və başqa təhlükəli maddələrin, şərab, sirkə və doşabın daşınmasında) istifadə olunmuşdur. Xüsusi təyinatlı qablar içərisində çıraqlar və şamdanlar ayrıca qrup təşkil edirlər. Lüləli çıraqlar neftlə, açıq, kasa formalı çıraqlar isə yağla işləmişdir. Şirsiz qablar içərisində ləyən və aftafalar da vardır. Xaraba Gilandan əldə edilmiş keramikanın təqribən beşdən bir hissəsini şirli qablar təşkil edir ki, bunların da əksəriyyəti süfrə qablarına aiddir (boşqablar, kasalar, vazalar, duz qabları və s.) .11-13cü əsrlərdə Yaxın Şərqin müsəlman ölkələrində, o cümlədən Azərbaycanda da, şirli məmulatların istehsalı geniş vüsət almışdı. Şirli qabların böyük əksəriyyəti qırmızı gilli olub, üzəri həndəsi, nəbati naxışlarla və yazılarla bəzədilirdi. Şirli qablardan başqa Kiran şəhərində (Xaraba Gilanda) yüksək keyfiyyətli fayans qablar da istehsal olunurdu. Müxtəlif formalı və zəngin naxışlı bu qabların bir qisminin ixrac edildiyinə şübhə yoxdur. Kiranda (Xaraba Gilanda) istehsal olunmuş qablara Naxçıvan və Ani şəhərlərindən əldə edilmiş keramika məmulatı içərisində rast gəlinir. Qırmızı gilli qabların çox hissəsi yaşıl şirlə örtülür və “qraffito” üsulu ilə naxışlanırdı. Ağ anqob üzərindən rəngsiz (şəffaf) şirlə örtülən qablar da vardır. Rəngsiz şir qabların müxtəlif rənglərlə, istənilən ornamentlərlə bəzədilməsinə şərait yaradırdı. Bu zaman bütün rənglərdən və rəng çalarlarından istifadə olunmuşdur. Şirli qablar işərisində kaşılı keramikanı-fayans məmulatını xüsusi qeyd etmək lazımdır. Qırmızı rəngli gilin kaşı ilə əvəz olunması yüksək keyfiyyətli şəffaf qlazurun əldə olunmasına şərait yaratmışdı. Kaşılı keramikanın, fayans qabların naxışlanmasında “qraffito” üsulundan istifadə olunmuşdur. Əsas naxışlama üsulu fırça ilə müxtəlif boyaların salınması və bundan başqa yapma bəzəklər və relyefik naxışlardır. Fayans qablar (Kaşı məmulatı) şirli keramikanın təqribən 30 faizini təşkil edir ki, bu da onun Xaraba Gilanda geniş yayıldığını göstərir. Boşqab tipli, naxışına və formasına görə eyni olan bir sıra qablar həm qırmızı gildən, həm də kaşıdan (fayansdan) hazırlanmışdır ki, bu da onların yerli istehsal olduğunu sübut edir. Xaraba Gilandan əldə edilmiş fayans qabların çeşidini və keyfiyyətini nəzərə alsaq burada fayans istehsalının müəyyən dövrlərdə Rey və Sultanabaddan geri qalmadığını söyləmək olar. Xaraba Gilanda metalişləmə sənəti də inkişaf etmişdi. Hələlik ən çox məişətdə işlənən əşyalar və bəzək əşyaları aşkar edilmişdir ki, bunların da böyük əksəriyyəti misdən və tuncdan hazırlanmışdır. Onlardan bilərzikləri, həlqə formalı üzükləri, bayquş və kərtənkələ formalı fiqurları, güzgüləri, qapı tutacaqlarını, zəngləri və s göstərmək olar. Metal məmulatının hazırlanmasında tökmə, kəsmə, döymə, ştamplama və başqa üsullardan istifadə olunmuşdur. Xaraba Gilanda tapılmış bəzək əşyalarının əksəriyyətini şüşə bilərziklər və muncuqlar təşkil edir. Muncuqlar əqiqdən, lacıvərddən, kəhrəbadan, pastadan, gildən və sümükdən hazırlanmışdır. Müxtəlif texniki üsullarla hazırlanan bəzək əşyalarının çox hissəsi yerli istehsalın məhsuludur. Numizmatik materiallar şəhərin iqtisadi, siyasi və mədəni həyatının öyrənilməsində mühim rol oynamaqla yanaşı dövrün müəyyən edilməsində də əsas vasitədir. Xaraba Gilan şəhər yerindən b.e.ə 2ci əsrdən 15ci əsrə qədər uzun bir xronoloji dövrü əhatə edən sikkələr əldə edilmişdir. Bunların içərisində 2ci Mitridatın (b.e.ə 123-88ci illər)  arşaki gümüş dirhəmi, imperator Honorinin (395-423cü illər) qızıl solidi, 9-10cu əsrlərə aid ərəb xəlifələrinin qızıl sikkələri, 11-12ci əsrlərə aid anonim Bizans sikkəsi və çoxlu miqdarda Eldənizlərin (12-13cü əsrlər) mis pulları, Şirvanşahların (12ci əsr),  1ci Məsudun (1180-1193cü illər) mis sikkələri, Hülakülərin mis və gümüş sikkələri vardır. Numizmatik materiallar içərisində “Kiran” yazılmışmis sikkə vardır ki, bu da şəhərdə zərbxananın olduğunu sübut edir. Xaraba Gilandan əldə edilmiş epiqrafik materiallar içərisində aramey, sasani, fars, türk dillərində və naməlum dildə yazı nümunələri vardır. Bu yazılar yarımqiymətli və adi daşlar, keramika və metal əşyalar üzərində oyma üsulu ilə və qara tuşla yazılmışdır. Memarlıq yazılarını xüsusi qeyd etmək lazımdır. Bunlar seriya ilə hazırlanmış kəc plitələrdən, dekorativ bişmiş kərpiclərdən memarlıq köynəyi üzərində yığılmış mətnlərdən, kaşıdan hazırlanmış yazı nümunələrindən və daş üzərindəki kitabələrdən ibarətdir. Xaraba Gilanda aşkar edilmiş maddi-mədəniyyətin qədim kökləri Plovdağ (b.e.ə. 3-2ci minilliklər) və Muncuqlutəpə (b.e. ə. 1ci minilliyin birinci yarısı) abidələrindən başlayır. Antik dövrdən şəhər kimi formalaşan Kiran 14cü əsrin əvvəllərində süqut etdikdən sonra bu mədəniyyət öz ənənəvi inkişafını Aza (14-15ci əsr) və Ordubad (16cı əsrdən sonra) şəhərlərində davam etdirmişdir.       

 

Gilan türbəsi

   Ordubad rayonunda orta əsrlərə aid memarlıq abidəsi. 1979cu ildə Xaraba Gilan şəhəri yerində aşkar edilmişdir. Şərti olaraq “Gilan türbəsi” adlandırılan bu abidə iri təpənin yamacında yerləşir. Türbənin üst qülləsi dağılmış, sərdabəsi isə yaxşı qalmışdır. Sərdabənin planı daxildə səkkizbucaqlı, xaricdə isə düzbucaqlıdır. İçərisində sonradan tikildiyi aydın görünən və iç quruluşu ilə uyuşmayan alçaq səki var. Gilan türbəsinin sərdabəsi Azərbaycan və qonşu ölkələrin orta əsr memarlığında geniş yayılmış səkkizüzlü sərdabələrdən giriş qapısı ilə üzbəüz dərin taxçasına və örtük konstruksiyasına görə fərqlənir. Gilan sərdabəsində örtüyün ortası iç məkanın mərkəzində ucalan göbələkvarı-yuxarıya doğru genişlənən sütuna dayanır. Sütun da planda səkkizbucaqlıdır. Buna bənzər mərkəzi dayaq sütunu Azərbaycan ərazisində indiyədək yalnız iki abidədə-Marağadakı Qırmızı günbəz (1148) və Naxçıvandakı Möminə xatın (1186) türbələrinin sərdabələrindən bəllidir. Gilan türbəsi Marağa-Naxçıvan memarlıq məkanında olmasına baxmayaraq memarlıq quruluşu konstruksiya baxımından Şərqi Anadolunun (Türkiyə), Kemah qəsəbəsindəki Menqucuq Qazi türbəsinin (12-ci əsrin əvvəlləri) alt qatı ilə demək olar ki, eynidir. Hər iki sərdabənin həcmi və hündürlüyü də bir-birinə çox yaxındır. Kemahdakı türbənin də Marağa-Naxçıvan memarlıq məktəbi nümayəndəsi tərəfindən tikilməsi ehtimalı güclüdür. Çünki həmin illərdə Menqucuqların əsas tikililərini iki azərbaycanlı memar yerinə yetirirdi. Onlardan birinin – memar Əhməd Əbubəkr oğlu Mərəndinin Sivasda ucaltdığı Keykavus türbəsi görünüşcə Gilan və Kemah türbələrinə bənzərdir. Gilan sərdabəsi ətraf qayalardan qopardılmış lay daş parçalarından tikilmişdir. İçərisinə nisbətən bayır üzlərində daşlar daha diqqətlə yonulmuş, hörgü işi səliqəli aparılmışdır. İnteryerdə tavan və döşəmə büsbütün eləcə də divarların və mərkəzi dayağın hörgü daşlarının arası ağ məhlulla suvanmışdır. Tünd boz daşlar təbii biçimləri və codluğu ilə ağ yerlikdə orijinal dekorativ düzüm əmələ gətirir. Bütövlükdə, sərdabə interyerinin ifadəliliyi biçimlərin təmiz həcm quruluşuna əsaslanır, estetik tələblərə uğurla cavab verməklə fəzalı plastik arxitektonikası ilə gözəl təsir bağışlayır. Bayırda sərdabə qatının üstündə kubvarı tutumlu gövdə ucalırmış. Uçub dağılmış və indiyədək kiçik fraqmentləri qalmış üst qüllə tamamilə kərpicdən tikilmiş, üzləri kərpicdən hörülmüş, mürəkkəb həndəsi naxışlarla bəzədilmişdir. Gövdənin künclərini silindrik kərpic sütunlar qapayırmış. Sütunlardan birinin alt bölümü qalmışdır. Bəzək işlərində göy rəngli kaşı lövhələr də işlədilmişdir. Gilan türbəsinin tikilmə tarixini bildirən kitabə qalmasa da, abidənin 12ci əsrin son rübündə inşa edildiyi ehtimal olunur.   

 

Gilan zərbxanası

   Ordubad rayonunda tarixi abidə. Xarabagilan adı ilə tanınan şəhərdə mövcud olmuşdur. Əldə edilmiş numizmatika materiallarına əsasən burada Sasanilər dövlətinin hökmdarı 4cü Hürmüzün (579-90) adından sikkə zərb edildiyi məlum olur. Ordubad şəhəri Şərq ilə Qərb arasında gedən ticarət əlaqələrində əhəmiyyətli rol oynadığından Gilan zərbxanası 14cü yüzillikdə fəaliyyətini bərpa etmiş və burada Elxani gümüş dirhəmləri kəsilmişdir.

 

Gilançay məscidi

   Ordubadın digər bölgələrində olduğu kimi Gilançay kəndində də inanclara uyğun olaraq məscid və ziyarətgahlar mövcuddur. Kəndin ərazicə kiçik olması burda tikilən ibadət yerlərinin də kiçik ölçülü olmasını şərtləndirmişdir. Məscid haliyyədə kənd əhalisinin tələbatını tam şəkildə ödəyir və əhaliyə öz inancları sərbəst şəkildə yerinə yetirməkdə öz faydasını göstərməkdədir.

 

 

Gilançay üzərində körpülər (Gilançay və Biləv körpüləri)

   Orta əsrlərdə Biləv ərazisindəki karvan yollarının üstündə, Gilançay üzərində tikilmiş 2 tarixi körpünün qalıqları indi də qalmaqdadır. Bunlar salındıqları yerin adına müvafiq olaraq Biləv və Gilançay körpüləri adlanır. Kəndin yaxınlığında Gilançay üzərində salınmış Biləv körpüsü Qaladağdan 0,7 kilometr şimal-şərqdə yerləşir. Kənd camaatı bu körpü olan yeri Körpüqırağı adlandırır. Bu ad sözsüz ki, körpü tikildikdən sonra yaranmışdır. Biləv körpüsü orta əsrlərdə Biləvdən keçən karvan yollarının üstündə, dəqiq desək, qərb və cənub tərəfdən gələn Naxçıvan-Əlincəqala-Biləv və Aza-Gilan-Plovdağ-Sabirkənd-Biləv yollarının qovuşağından 30-40 metr yuxarıda tikilmişdir. örpü orta əsrlərdə karvan yollarının ən işlək çağlarında inşa edilmişdir. Bu da 18ci əsrdən çox-çox əvvəllərə -Xudafərin körpüsünün tikildiyi dövrə gedib çıxır. Körpü dəfələrlə təmir və yenidən bərpa edilmişdir, Bu körpünün kənardan görünüşündən, hətta fotoşəklindən də bilinir. Biz güman edirik ki, Biləv körpüsü orta əsrlərdə, karvan yollarının ən çox işlək olduğu dövrdə tikilmişdir və Xudafərin körpüləri ilə yaşıddır.

Orta əsrlərdə tiikilmiş başqa bir tarixi körpünün qalıqları isə indiki Gilançay kəndinin şimalındadır. Bu körpü də qədim Gilan və Aza şəhərlərindən gəlib Biləvdən keçməklə Qarabağa gedən karvan yolunun üstündə Gilançayın üzərində tikilmişdir. Ancaq bu körpünün yalnız bir sütununun bir hissəsi qalmışdır. Təəssüf ki, bu körpüləri tikdirənlərin, memarların və ustaların adları məlum deyil.

 

Gilaslıdərə yaşayış yeri

   Ordubad rayonunun Məzrə kəndindən şərqdə, Məzrə pirinə gedən yоlun sаğ tərəfində yerləşən yаşаyış yeri.Yаşаyış yeri təpənin ətəyindədir. Evlər dördkünc fоrmаlı оlub qаyа pаrçаlаrındаn inşа оlunmuşdur. Qаpı girişləri bаşlıcа оlаrаq cənub tərəfdəndir. Yаşаyış yerinin şərq tərəfində bulаq vаrdır. Аrаşdırmаlаr zаmаnı yаşаyış yerinin ərаzisindən Оrtа əsrlərə аid kerаmikа məmulаtı аşkаr оlunmuşdur. Yаşаyış yerinin qərb tərəfində təpənin üzərində müsəlmаn qəbiristаnlığı vаr. Yаşаyış yerindən аşkаr оlunаn аrxeоlоji mаteriаllаr 11-18ci əsrlərə аiddir. Ehtimаl ki, bu ərаzidə dаhа qədim dövrlərdə yаşаyış оlmuşdur.

 

Göy-göl nekropolu

   Ordubad rayonunun Nürgüt kəndindən şimalda, Göy-göldən qərbdə yerləşir. Təpənin üzərində bir-birinin yaxınlığında kiçik kurqanlara rast gəlinir. Onların hündürlüyü 1 metr, diametri 3 metrdir. Kurqanlar daş qarışıq torpaq laylarından yaranmışdır. Araşdırmalar zamanı maddi-mədəniyyət qalıqlarına rast gəlinməmişdir. Bu tip kurqanlar e.ə. 2-1ci minilliklərə aid olduğu üçün Göy-göl nekropolunu da bu dövrə aid etmək olar.

 

Gülüm-gülüm

   Оrdubаd rаyоnunun Nəsirvаz kəndindən cənub-qərbdə dаğın ətəyində arxeoloji abidə. Аrаşdırmаlаr zаmаnı yаşаyış yеrində iri dаşlаrdаn hörülmüş müdаfiə divаrlаrının və yаşаyış binаlаrının qаlıqlаrı аşkаr оlunmuşdur. Müdаfiə divаrlаrı yаnlаrdа iri qаyа pаrçаlаrındаn hörülərək, оnlаrın аrаsı kiçik həcmli dаşlаrlа dоldurulmuşdur. Bəzi yеrlərdə müdаfiə divаrlаrının uzunluğu 35 metrə çаtır. Divаrın еni müхtəlifdir. Оnun qаlınlığı 1.2-1.5 metr аrаsındаdır. Yаşаyış yеrinin ərаzisində dördkünc fоrmаdа inşа оlunmuş yаşаyış binаlаrının qаlıqlаrı vаr. Оnlаrın böyük bir qismi dаğ uçqununun аltındа qаlаrаq dаğılmışdır. Аrаşdırmаlаr göstərir ki, yаşаyış yеrindən uzun müddət istifаdə оlunmuş, Оrtа əsrlərdə isə bаğ yеrinə çеvrilmişdir. Dеyilənə görə, burаdа аğаnın bаğı оlmuş və о bаğdа hər mеyvədən оlmuşdur. Yаşаyış yеrini tikinti qаlıqlаrınа əsаsən е.ə. 1-ci minilliyə аid еtmək оlаr.  

 

Gülüm-gülüm piri

   Ordubad rayonunda eyniadlı qədim yaşayış yerinin cənubunda ziyarətgah. Pir dağ daşlarından dördkünc formada tikilmişdir. Girişi cənubdandır. Ölçüsü 4.5x3.1metrdir. Divarlarının qalınlığı 90 sm-dir. Pirin ətrafından aşkar olunan keramika məmulatı Orta əsrlərə aiddir. Gülüm-gülüm dağının əfsanəsinə görə indiki Nəsirvaz kəndi əvvəl bu dağın ətəklərindəymiş. Deyilənlərə görə kənddə bir gəlin hər gün dağın səsini eşidirmiş ki, gəlim-gülüm. Gəlin gül, deyincə bütün çöl-çəmən gülüzarlığa dönür, insanlara sanki xoşbəxtlik verilir. Bir gün gəlin kefsiz olur Elə bu vaxtı dağın gəlim-gülüm çağırışına qarşılıq acıqlı-acıqlı gəlirsən gəl deyir. Dağ gurultu ilə gəlib kəndi basır. Pir binasını 14-16cı əsrlərə aid etmək olar.

 

Hacı Allahverdi məscidi

    Məscid Dəstə kənd ərazisində yerləşən çoxsaylı məscidlərdən biridir. Kənd rayonun ən böyük kəndi olduğuna və insan sayının kifayət qədər yüksək olması səbəbindən Dəstə ərazisində də Ordubad şəhər ərazisində olduğu kimi məhlələrdə məscidlər salınmış və insanlar öz ibadət və ziyarətlərini burada icra etmişlər. Yaxın keçmişdə məscid bərpa olunaraq dini bayram və xüsusi günlərdə əhalinin ehtiyaclarını ödəməkdə davam edir.

 

Hacı Hüseynqulu məscidi

   Ordubad rayonunun  Gənzə kəndində tarixi-memarlıq abidəsi.  Kəndin mərkəzində yerləşir. Ölçüsü 23x14 m-dir. Məscidin üzərində kitabə olmasa da yerli camaatın dediyinə görə onu Hacı Hüseynqulu adlı nüfuzlu bir adam tikdirib. Öldükdən sonra özü də məscidin cənub divarının qarşısında dəfn olunub. Məsciddə olduğu kimi qəbirin üstündə də heç bir epiqrafik sənəd-kitabə yoxdur. Ancaq son zamanlar məscid bərpa edilərkən qəbrin üstü də götürülmüş, mərmər başdaşı və sinədaşı qoyulmuşdur. Başdaşının üstündə ərəb əlifbası ilə "Mərhum Hacı Hüseynqulu, 16cı əsr" sözləri həkk edilmişdir.Naxçıvan bölgəsində ən qədim məscid nümunələrindən olan abidənin daxili böyük salondan ibarətdir. Sonralar, deyilənə görə, 20ci əsrin əvvəllərində qərb tərəfdən əlavə bina tikilib kişilərə aid salona birləşdirilib. Məscidin əsas, qədim hissəsi daşdan üç böyük sütunun və divarların üstündə dayanıb. Sütunların arası və sütunlarla divarların arası tağvari birləşdirilib. Divarların qalınlığı 1 metrdir. Məscidin içərisində, divarlarda 5 divariçi-taxça düzəldilib. Girişin önündə eyvan var. Eyvanın fasadı 12 tağdan ibarətdir. Məscidin yanında qonaq otağı vardır. Məscid təmir olunarkən divarlarında gəc üzərində rənglə dini xarakterli kəlamlar yazılmışdır. Təmir zamanı cənub-qərb tərəfində gözəl bir minarə ucaldılıb. Minarənin üstündə belə bir kitabə qoyulub: "Məscidin minarəsi 2000-ci ildə Hacı İsrafil Sadıqlı tərəfindən tikdirilmişdir. Memarları Kərbəlayi Səyid, Kərbəlayi Qurban". Kənddə yas mərasimləri bu məsciddə keçirilir, həmçinin məhərrəmlikdə və orucluqda burada dini mərasimlər icra olunur. Məscidin cənubunda olan qəbiristanlıq da vaxtı ilə Hacı Hüseynqulunun torpaq sahəsi olmuş, onu qəbristanlıq üçün bağışlamışdır. Orada olan məzar kitabələrinə əsasən demək olar ki, Hacı Hüseynqulu 15ci əsrdə yaşamış, məscidi də həmin vaxt inşa etdirmişdir.

 

Hacı Əhməd çeşməsi

   Ordubad şəhəri ərazisində son dövrlərdə təmir bərpa işləri aparılaraq yenilənən çeşmələrdən bir də Hacı Əhməd çeşməsidir. S.Vurğun küçəsində yerləşən bu çeşmənin suyundan məhəllə camaatı ilboyu demək olar ki müntəzəm şəkildə istifadə edir. İçməli suya olan tələbatın qarşılanmasında bu çeşmənin mövcudluğu əvəzedilməz hesab olunur.

 

Hacı Məmmədəli məscidi

   Ordubad rayonu Ə.Ağayev küçəsində yerləşən bu kiçikölçülü məscid binası məhəllə insanlarının dini təlabatının ödənilməsində, inancların və mərasimlərin, dini bayramların həyata keçirilməsində mühim rol oynayır. Məscid Hacı Məhəmmədəlinin adını daşıyır. Haliyədə binanın vəziyyəti qənaətbəxşdir. Məscid binasının xüsusən çöl fasad hissəsi üzlənərək yenilənmişdir. Məscid daimi olaraq əhalinin istifadəsində fəaliyyətini davam etdirir.

 

Hacı Şəfi məscidi

   Ordubad rayonunun Üstüpü kəndində yerləşən məscid. Məscid kəndin mərkəzində, “Karvansara” məhəlləsində yerləşən meydanın şimal tərəfində, üzü qibləyə inşa olunmuşdur. Yerli əhalinin dediyinə görə məscid kəndin mötəbər şəxsiyyətlərindən olan Hacı Şəfi tərəfindən inşa etdirildiyi üçün “Hacı Şəfi məscidi” adlanır.Məscidin girişi cənub tərəfdəndir. Qadınlara və kişilərə aid olmaqla 2 qapısı vardır. Daxildən uzunu 17,4 metr, eni 10,7 metr (186 m²), hündürlüyü 4 metrdir. Binanın tavanı 4x2=8 dirəyin üstündə oturub. Şimal divarın qarşısında qadınlar üçün ikinci mərtəbə düzəldilib. Məscid binasının bayır tərəfdən cənub divarının qərb tərəfində, təxminən 2 metr yüksəklikdə divara yaşıl rəngli başdaşı üzərində həkk edilmiş kitabə qoyulmuşdur. Kitabə güclü şəkildə aşındığı üçün mətnin tam oxunması mümkün olmamışdır. Kitabədən ancaq aşağıdakı sözlər oxunmuşdur: “Quran XVIII-88... oğlu, mərhum, günahları bağışlanmış Şeyxülislam Kərbəlayi Fəthullah... 930cu il”. Bu kitabənin tarixinə əsasən məscidin tarixini 16cı əsrə aid etmək olar.

 

Ümummilli Lider Heydər Əliyevin büstü

   Ordubad şəhərində monumental sənət abidəsi. Abidə 2005-ci ildə qoyulmuşdur. Müəllifi akademik Ömər Eldarovdur. Ordubad rayonunda Heydər Əliyev prospektində, Ordubad Rayon İcra Hakimiyyəti binasının qarşısındakı meydanda ucaldılmışdır. Abidə üç yaruslu açıq qəhvəyi rəngə çalan qranit kürsülük üzərində tuncdan tökülmüşdür. Kürsülüyün üzərində böyük hərflərlə HEYDƏR ƏLİYEV sözləri yazılmışdır. Müəllif ulu öndərin portretində dövlət liderlərinə xas olan qətiyyətlilik, ciddilik və humanizmi sintez edən bir obraz canlandırmışdır.   

 

Həzrət Abbas quyusu

      Ordubad rayonu içərisində kəhriz, bulaq və çeşmələr tarixi olduqca qədimdir. Hər bir kəndin, qəsəbənin və eləcə də rayon mərkəzinin daxilində məhəllələrdə əhalinin təbii suya olan ehtiyaclarını qarşılamaq üçün dövrün kankanları və usta memarları su xətti sisteminin müxtəlif layihə və memarlığını işləyərək insanların istifadəsinə vermişlər. Bugünün özündə də Ordubad şəhəri keçmişin izlərini saxlamaqda edir ki, bunlardan biri də Ordubad şəhər R.Məmmədov küçəsində yerləşən Həzrət Abbas məscdinin içərisində yerləşən eyniadlı quyudur.

 

Həzrət Abbas məscidi

   İslam tarixində məscidlərin yaranması isə Məhəmməd peyğəmbərin islam dinini insanlara təbliğ etməyə başladığı zamandan başlanır. Bu dövrdə hələ məscidlər yaranmadığı üçün Allaha ibadət və namaz qılınması açıq havada, müəyyən ərazilərdə, kənarlarına xətt çəkilmiş yerlərdə həyata keçirilirdi. Ancaq bu islamı qəbul etmiş insanların tələbatını ödəyə bilmədiyi üçün məscidlər inşa olunmağa başlamışdır. Ordubad rayonu Azərbaycan ərazisində ilkin dini və inanc ocaqlarının ilk yarandığı ərazilərdən biridir. Ordubad şəhəri ərazisində də bugün xeyli sayda məscid, pir və digər ibadət məkanları yerləşir. Xüsusən də məhəllələrin hər birində demək olar ki əhalinin ibadət etdiyi kişik ziyarətgah və məscidlər vardır ki, insanlar öz dini  ehtiyaclarını və mərasimlərini yerinə yetirmək üçün bu ibadət yerlərindən istifadə edirlər. Bunlara misal olaraq R.Məmmədov küçəsində yerləşən Həzrət Abbas məscidini nümunə çəkmək olar.

 

Xalıkeşan nekropolu

   Ordubad rayonunun Sabirkənd və Kələntər Dizə kəndlərinin yaxınlığında arxeoloji abidə. Nekropol şərti olaraq çayın adı ilə adlandırılmışdır. Əslində Xaraba Gilan şəhər yerinə aiddir. Şəhərə qərbdən giriş yolu nekropun üstündən keçdiyindən qəbirlər güclü dağıntıya məruz qalmışdır. Nekropolun yerləşdiyi dağ müxtəlif qalınlıqlı sal daş qatlarından ibarətdir. Qəbirlərin qurulmasında bu daşlardan istifadə olunmuşdur. Nekropolun çox hissəsi dağıldığından yalnız bir neçə nisbətən salamat qalmış qəbir tədqiq edilmişdir. Bəzi qəbirlərin örtük daşlarının bir hissəsi salamat qalmışdır. Qəbirlərin dördbucaqlı planda qurbangahları vardır. Quruuşuna və planına görə Muncuqlutəpə qəbirlərinə oxşayırlar. Lakin Xalıkeşan qəbirlərinin giriş yolu yoxdur. Qəbirlərin çoxunun və qurbangahların divarları yanı üstə dikinə qoyulmuş sal daşlardan ibarətdir. Bəzi qəbirlərin divarları bir neçə qat həmin daşlarla işlənmişdir. Xalıkeşan nekropolundan əldə edilən tapıntılar əsasən qara boz və çəhrayı rəngli keramika məmulatından, tuncdan hazırlanmış xəncər, qolbaq, sırğa və sancaqdan və müxtəlif bəzək əşyalarından ibarətdir. Bu materialların oxşarlarına Naxçıvanın həmdövr abidələrində və Urmiya gölü hövzəsi abidələrinin materiallarında rast gəlinir. Əldə olunan arxeoloji materiallar Xalıkeşan nekropolunu e.ə. 2ci minilliyin sonu 1ci minilliyin əvvəllərinə aid etməyə imkan verir. 

 

 

Xanağa

   Оrdubаd rаyоnunun Хаnаğа kəndindən şərqdə, pirin yахınlığındа yеrləşir. Sаhəsi 3 hеktаrdır. Mədəni təbəqənin qаlınlığı 0,5-1 metr аrаsındаdır. Yаşаyış yеrinin ərаzisində dаşdаn inşа оlunmuş tikinti qаlıqlаrı vаr. Bərkidici kimi əhəng məhlulu və pаlçıqdаn istifаdə оlunmuşdur. Tikinti qаlıqlаrınа əsаsən dеmək оlаr ki, binаlаrın bünövrəsi çаy dаşlаrındаn, divаrlаr isə möhrədən inşа еdilmişdir. Ахtаrışlаr zаmаnı Sоn Оrtа əsrlərə аid şirli və şirsiz kеrаmikа məmulаtı аşkаr оlunmuşdur. Аrхеоlоji tаpıntılаrа əsаsən, yаşаyış yеrini 12-18ci əsrlərə аid еtmək оlаr.

 

 

Xanağa nekropolu

   Ordubad rayonunun Xanağa kəndindən şərqdə arxeoloji abidə. Nekropol hazırda itmək üzrədir Nekropol qərb-şərq istiqamətinə yönəldilmiş müsəlman qəbirlərdən ibarətdir. Onlardan bəzisinin ətrafına dördkünc formada çay daşları düzülmüş, bəzisinin üzərində daş yığını əmələ gəlmişdir. İslam müqəddəslərindən birinin qəbri üzərində inşa olunan bina yerli əhali tərəfindən pir kimi ziyarət edilir. Nekropolun ərazisindən son Orta əsrlərə aid şirli və şirsiz keramika məmulatı aşkar olunmuşdur. Arxeoloji materiallara əsasən nekropolu 12-17ci əsrlərə aid etmək olar.

 

Xanağa məscidi

   Ordubad rayonun Xanağa kəndində tarixi-memarlıq abidəsi. Kəndin mərkəzi meydanında yerləşir. Memarlıq-konstruktiv quruluşu orta əsr abidələri üçün xarakterikdir. Girişi şərqdəndir. Tavan iki sırada yerləşdirilmiş 10 dirəyin üstündədir. Uzunu 11.3 metr, eni 10.2 metr hündürlüyü 4.8 metrdir. Divarın qalınlığı 11 metrdir. 17-ci əsrə aiddir.

 

Xanağa piri

   Ordubad rayonunun Xanağa kəndində ziyarətgah. Kəndin şərq tərəfində iki otaqlı binadan ibarətdir. Böyük otağın mərkəzində üstünə qara örtük çəkilmiş bir qəbir var. Qəbrin üstü daşla təqribən 20 sm hündürlüyündə hörülmüşdür. Üzərində kitabə olmadığından kimin qəbri olduğu müəyyənləşdirilməmişdir. Pirin cənub divarındakı pəncərənin sağ və sol tərəfində, yerdən təqribən 1 metr hündürlükdəki iki taxçada Ordubad ərazisi üçün səciyyəvi olan yaşılımtıl daşdan başdaşıları qoyulmuşdur. Sağ tərəfdəki başdaşı (70x40sm) üzərindəki ərəbcə kitabədə Quran ayəsi, mərhumun adı və vəfat tarixi həkk olunmuşdur: “Bu qəbir Seyyid Həmidin oğlu mərhum Seyyid Tahirindir Yeddi yüz yeddi tarixdə” (1308). Sol tərəfdəki başdaşının (59x37sm) üzərindəki 7 sətirlik ərəbcə kitabədə onun Şeyx Nurəddinin oğlu Şeyx İslamın qəbri olduğu göstərilir. Başdaşılardan məlum olur ki, üstü hörülüb suvanaraq tək şəklə salınmış qəbir əslində vaxtilə iki qəbirdən ibarət olmuşdur. Buna rus alimi V.M.Sisoyevin (1926) pirin böyük otağında bir-birindən 20 sm aralı 3.25x1.25 metr ölçüdə iki qəbir olduğu barədə məlumatı təsdiqləyir. Bu pirin yerində vaxtilə hansısa sufi təriqətinə məxsus xanəgah olduğunu ehtimal etməyə imkan verir.

 

 

Xaraba Gilan, Kiran, Gilan

   Ordubad şəhəri yaxınlığında orta əsr şəhər yeri. 1926-29cu illərdə və 1976cı ildən tədqiq olunur. Sahəsi 100 hektardan çoxdur. Abidənin qərb tərəfində e.ə. 2-1ci minilliklərə aid yaşayış məskəni və nekropol aşkar edilmişdir. Xaraba Gilanın Narınqalası (sahəsi 10 hektardan çox) və məhəllələri qala divarları ilə əhatə olunmuşdu. Qala divarları dairəvi və dördkünc bürclərlə möhkəmləndirilmişdi. Daş, çay və bişmiş kərpicdən yaşayış evləri, karvansaralar, türbələr, məscid, habelə sənətkarlıq ocaqları və s. tikinti qalıqları aşkar edilmiş, çoxlu maddi-mədəniyyət nümunəsi (şirli və şirsiz gil qablar, şüşə və metal məmulatı, sikkələr, o cümlədən Roma qızıl pulları və s.) tapılmışdır. Tapıntılar arasında 12-14cü əsrlərə aid gil qab və memarlıq fraqmentləri üzərində kufi, nəsx xətlərilə yazılara rast gəlinib. Xaraba Gilan ərazisində ilk antik dövrdə (e.ə. 5-4cü əsrlərdə) şəhər mədəniyyəti yaranmış, orta əsrlərdən isə bu şəhər Azərbaycanın mühim ticarət və sənətkarlıq mərkəzlərindən biri olmuşdur, Tədqiqatlar nəticəsində monqol istilaları zamanı dağıdılmış Kiran şəhərinin xarabalığı olduğu aydınlaşdırılmışdır.

 

Xaraba Gilan qalası

   Ordubad rayonunda Xaraba Gilan şəhərinin Narınqala hissəsində orta əsrlərə aid arxeoloji abidə. Abidə 10 hektardan artıq sahəni əhatə edir. Narınqala ətraf yerlərə nisbətən hündür dağın üzərində yerləşir. Abidənin yerləşdiyi ərazi hər tərəfdən sıldırım qayalarla əhatə olunmuşdur. Buna baxmayaraq yaşayış yeri müdafiə divarları ilə əlavə olaraq möhkəmləndirilmişdir. Qala divarları dördkünc və yarımdairəvi formalı bürclər, rizalitlər və kontrforslarla möhkəmləndirilmişdir. İçərisində yaşayış binalarının və ictimai binaların qalıqları vardır. Arxeoloji tapıntılar 12-14cü əsrlərə aiddir.

 

Xaraba Gilan nekropolu

   Ordubad rayonunun Xraba Gilan ərazisində arxeoloji abidə. Nekropol Xarabagilan şəhər yerinin şimal-şərq hissəsində yerləşir. Burada qülləli və kubşəkilli türbələrdən başqa daş hasarla əhatələnmiş qrup qəbirlər və tək qəbirlər də vardır. Qrup qəbirlər türbələrdən bir qədər aşağıda dağın ətəyində tək qəbirlər isə türbələrə yaxın bəziləri isə türbələrin enli kürsülüyü üzərində yerləşmişdir. Tək qəbirlərin üstü pilləli formada işlənmiş baş daşı yerinə isə hündürlüyü 70-80 sm olan əhəngdən tökmə üsulu ilə hazırlanmış dördbucaqlı formada epitafiya qoyulmuşdur.

   Dördbucaqlının epitafiyanın ortasına həndəsi ornament haşiyələrinə isə ərəb əlifbası ilə Quran ayələri və başqa yazılar tökmə üsulu ilə salınmışdır. Qrup qəbirlərdə heç bir yerüstü əlamət yoxdur. Bu qəbirlərin yanları və üstü iri həcmli daş plitələrdən qurulmuşdur. Ehtimal ki, bu qəbirlərdə yoluxucu xəstəliklərdən ölmüş insanlar dəfn olunmuşdur. Xaraba Gilan nekropolunun ən görkəmli abidələri 9-13cü əsrlərə aid kubşəkilli və qülləvarı türbələrdir. 9-10cu əsrlərə aid türbələr sadə quruluşlu olub əsasən nekropolun cənub-şərq hissəsində yerləşirlər. Bu türbələr sərdabə və yerüstü hissələrdən ibarətdir. Onlar daş və əhəngkövrə ilə işlənmiş üstü çatma tağla örtülmüşdür. Giriş yolu şərq tərəfdəndir. 12-13cü əsrlərə aid türbələr Naxçıvan memarlıq məktəbinin ən yaxşı nümunələri sırasına aid olmaqla onlardan bir neçəsində həm də Orta Asiya memarlığının təsiri izlənilir. Bu türbələr Səlcuqların görkəmli nümayəndələrinə məxsus olmuşdur. Təsadüfi deyil ki, həmin türbələr nekropolun şimal tərəfində bir-birilə üzvi surətdə bağlı olan kompleks təşkil edirlər. Memorial kompleks planına bəzi türbələrin (kubşəkilli) memarlıq həllinə və ornamentlərinə görə Əfrasiyab (12ci əsr) nekropolu türbələrinə və Buxaradakı (12ci əsr) türbələrə oxşardır.

   Xaraba Gilan nekropolundakı türbələrin sərdabələri quruluşuna və planına görə qədim kurqanların daş qutu qəbirlərinə və Muncuqlutəpə nekropolu sərdabələrinə çox oxşayır. Qeyd edək ki, həm Plovdağ nekropollarındakı kurqanaltı sərdabələrin, həm də Xaraba Gilan türbələrinin giriş yolu şərq tərəfdəndir. Türbələrin sərdabələrinin dromosu da bir ədəd dikinə qoyulmuş sal daşla tutulmuşdur. Xaraba Gilan nekropolunda qəbirlər hamısı müsəlman qəbirləridir. Türbələrdə və ətrafındakı bəzi qəbirlərdə ölülər tabutda dəfn olunmuşdur. Məlumdur ki, Azərbaycanda tabutda dəfnetmə adəti 14cü əsrə qədər davam etmişdir. İkinci bir tərəfdən Məkkəyə və ya hansısa müqəddəs yerə aparılması nəzərdə tutulan  (ya vəsiyyətə görə, ya da övladlarının arzusu ilə) ölülər də tabutlarda dəfn oliunurdu. Xalq arasında belə qəbirlər və məlumatlar “əmanət” adlandırılıb. Qülləli türbələrin memarlıq “köynəyi” müxtəlif ölçülü və formalı dekorativ bişmiş kərpiclərdən, rəngli kaşılardan və tökmə üsulu ilə gildən hazırlanmış memarlıq kitabələrindən ibarətdir. Memorial abidələrin tikintisində ən mükəmməl tikinti texnikasından, mürəkkəb memarlıq üsullarından və keyfiyyətli tikinti materiallarından istifadə olunmuşdur. Ona görə də türbələr əsrlərlə təbii qüvvələrin (xüsusən zəlzələlərin) dağıdıcı təsirinə davam gətirə bilmişdir. 

 

Xaraba Gilan türbəsi

   Gilançayın sol sahilində, Naxçıvan-Ordubad şose yolunun şimal tərəfində yerləşir. Məqbərə təxminən 12ci əsrə aid edilir.Bu türbənin ornamentlərinə görə, tətqiqatçılar onun ustası Əcəmi Naxçivani olduğunu ehtimal edirlər.Məqbərə çöldən düzbucaq formadadır, içərisi isə səkkizguşəlidir. Abidə kərpicdən inşa olunub.Burada türbənin tikilmə tarixini bildirən kitabə dağıdılıb. Lakin onun xüsusiyyətləri və uçuqlar içində qalan bəzək fraqmentləri, abidənin tikilmə dövrünü 12ci əsrdə aid olduğunu bildirir.Türbənin bu günümüzədək ancaq cənub-qərb divarında bir sahədə 80 sm olan divar qalığı çatıbdır.

 

Хəlifə Sülеymаn piri

   Nахçıvаn Muxtar Respublikasının Оrdubаd bölgəsində, Dizə kəndinin qərb tərəfində yеrləşir. Hаzırdа yеrli əhаli tərəfindən pir kimi ziyаrət еdilən bu yеr kiçik binаdаn ibаrətdir. Binаnın içərisində bir qəbir vаrdır. Qəbirin üstü bеtоnlаnsа dа, üstündə qəbirin mənsubiyyəti hаqqındа məlumаt vеrə biləcək kitаbə оlmаdığı üçün оrаdа uyuyаn şəхs hаqqındа əsаslı fikir söyləmək mümkün dеyildir. Qəbirin yеrləşdiyi binаdа 2005-ci ildə yаnğın оlduğu üçün оrаdа bir sırа əlаmətlər də itmişdir. Ziyаrətgаh yеrli əhаli аrаsındа “Хəlifə Sülеymаn piri”, “Pir-i хəlifə” аdlаndırılır və qəbirə “Хəlifənin qəbiri” dеyilir. Həttа bəzi аdаmlаr ziyаrətgаhın аdındаkı (“Хəlifə Sülеymаn piri”) Sülеymаn şəхs аdını əsаs götürərək оnu Sülеymаn pеyğəmbərlə əlаqələndirirlər. Əlbəttə, bu fikrin hеç bir еlmi əsаsı yохdur.(Naxçıvanın məscid və ziyarətgahları 187). Əslində Хəlifə Sülеymаn pirinin аdındа хаtırlаnаn Sülеymаnın аdının əvvəlinə əlаvə еdilən “хəlifə” tituldur və аid оlduğu аdаmın sufiliklə bаğlı bir şəхs оlduğunu göstərir. “Хəlifə” sufilikdə ən yüksək titullаrdаn biridir. Görünür Sülеymаn аdlı şəхs sufi təriqətlərinə mənsub bir аdаm оlmuş, “хəlifə” rütbəsinədək yüksəlmişdir. Оnun Dizə kəndində хаnəgаhı оlmuşdur. О bu хаnəgаhdа müridlərinin təlim və təhsili ilə məşğul оlmuş, onlar vasitəsi ilə mənsub olduğu təriqətin idеyalаrını yаymışdır. Öldükdən sоnrа хаnəgаhı yаnındа dəfn оlunmuşdur. Bundаn sоnrа оnun qəbiri sаğlığındа qаzаndığı nüfuzа görə ziyаrətgаhа çеvrilmişdir. Ziyarətgahın yaranma tarixini 16cı əsrə aid etmək olar.  

 

Xoşkeşin məscidi

   Məscid Ordubad rayon Yuxarı Əylis kəndində yerləşir. Ümumən  götürdükdə bu kəndin qədim tarixi və xeyli sayda tarixi mədəniyyət abidəsi vardır ki, həm ölkə daxilində həm də xaricdə kənd öz məşhurluğu və tanınması ilə seçilir.     
   Kəndin məscidləri arasında Xoşkeşin məscidi də özünəməxsus ərazi və görkəmi ilə seçilir. Əhali tərəfindən müntəzəm olaraq ibadət və mərasimlər həyata keçirilir və dövlət tərəfindən bu ibadət yeri qorunur.

 

 

Xoşkeşin kəhrizi

   Ordubad rayonunda Ordubad şəhər ərazisindən başqa kəndlərdə də keçmişdə salınan kəhrizlər mühim rol oynamışdır. Xüsusən Ordubad şəhərinin xarakterik xüsusiyyətlərinin anologiyasını biz Yuxarı Əylis kəndində görə bilərik. Bu ərazi həm qədim tarixi mədəni abidələr cəhətdən, həm də digər fərqli xüsusiyyət və ənənələrə görə digər ərazilərdən fərqlənir və xeyli zəngindir. Kəhrizlər də buna nümunə ola bilər. Bu kəhrizlərə misal olaraq Xoşkeşin məhləsinin eyni adlı kəhrizini göstərə bilərik ki, daimi olaraq əhalinin ehtiyac və su çatışmazlığının həllində böyük rol oynamışdır

 

 

İlikliqaya

   Ordubad rayonunun Tivi kəndindən cənub-şərqdə, oval, uzunsov təpənin üzərində yaşayış yeri. Abidənin sahəsi 150 m²-dən artıqdır. Tikinti qalıqlarına əsasən demək olar ki, binalar yonulmamış qaya parçalarından inşa olunmuşdur Mədəni təbəqənin qalınlığı 0.5-1metr arasındadır. Mədəni təbəqə kül qarışıq torpaq laylarından ibarət olub keramika, sümük qalıqları ilə zəngindir. Yerüsütü materiallar arasında keramika məmulatı üstünlük təşkil edir. Keramika məmulatı çəhrayı və boz rəngdə bişirilmiş gil qabların parçalarından ibarətdir. Arxeoloji materiallara əsasən yaşayış yerini e.ə. 2-1ci minilliklərə aid etmək olar.

 

İlikliqaya nekropolu

   Ordubad rayonunun Tivi kəndindən cənub-şərqdə eyniadlı yaşayış yerinin yaxınlığında arxeoloji abidə. Nekropol təsərrüfat işləri zamanı dağıdılmış və Son Tunc Erkən Dəmir dövrünə aid maddi-mədəniyyət nümunələri aşkar olunmuşdur. Aşkar olunan materiallar başlıca olaraq keramika məmulatından ibarətdir. Küpə, kasa, çaynik və vaza tipli qabların parçalarından ibarət olan keramika nümunələri boz rəngdə yaxşı bişirilmişdir. Aşkar olunan arxeoloji materiallara əsasən yaşayış yerini e.ə. 2-ci minilliyin sonu və 1-ci minilliyin əvvəllərinə aid etmək olar.

 

Kalafalıq ərazisi

   Ordubad rayonunun Xurs, Nürgüt kəndləri ərazilərinin qovşağında yerləşir. Qədimdə insanların məskən saldığı, yurd ocaq etdikləri ərazilərdən biri olsa da, uzun müddət keçəndən sonra sadəcə xarabalıqları günümüzə gəlib çatmışdır.

 

Karvansaray

   Ordubad rayonunun Yuxarı Əylis kəndinin mərkəzində, bazar meydanının cənubunda tarix-memarlıq abidəsi. Dağılmış vəziyyətdədir. Qərb və cənub divarı, zirzəmiləri qalır. Qərbdən, arxa divardan giriş qapısı olub. Qapının cənubunda 3, şimalında 4 pəncərə var. Əsas giriş şərqdən, həyətdən olub, zirzəmilər bişmiş kərpiclə hörülüb, üstü atmasızdır. Kərpiclə tağvarı şəkildə hörülüb. Uzunluğu 32 metr, eni içəridən 4.4 metr, hündürlüyü isə 4.2 metrdir. Şimaldan təxminən 6 metr dağılıb. Ümumi uzunluğu təxminən 40 metrdir. Qərb divarda zirzəmilərdəki anbarlara mal yığmaq üçün xüsusi dairəvi taxçalar olub, 17ci əsrə aiddir.

  

Keşan

   Ordubad rayonunun Düylün kəndinin şimalında, Düylünçayın sağ sahilində arxeoloji abidə. Yaşayış evləri dördkünc formalıdır. Divarların aşağısı qaya parçaları və çay daşlarından, yuxarısı isə möhrədən inşa olunmuşdur. Bəzi evlərin tikintisində kvadrat formalı çiy kərpiclərdən istifadə edilmişdir. Yaşayış yerinin şimal və cənub tərəfində su kanalı vardır. Onun ətrafında olan ərazilər indi də əkin sahəsi kimi istifadə olunur. Axtarışlar zamanı yaşayış yerinin ərazisindən Orta əsrlərə aid şirli və şirsiz keramika məmulatı aşkar olunmuşdur. Aşkar olunan arxeoloji materiallara əsasən yaşayış yerini 9-18ci əsrlərə aid etmək olar. Abidənin cənubunda onunla həmdövr olan qəbiristanlıq vardır.

 

Kələki nekroplu

   Оrdubаd rаyоnunun Kələki kəndinin içərisində аşkаr оlunmuşdur. Qəbirlər qərb-şərq istiqаmətində yönəlmiş dаş qutulаrdаn ibаrət оlmuşdur. Оnlаr yаnlаrdа yаstı sаl dаşlа qurulmuş və еynicinsli dаşlаrlа qаpаdılmışdır. Аşınmа zаmаnı dаğılmış qəbirlərdən kеrаmikа pаrçаlаrı şüşə və əqiqdən hаzırlаnmış muncuqlаr аşkаr оlunmuşdur. Nеkrоpоl 3-7ci əsrlərə аid еdilir.

 

Kələki körpüsü

   Ordubad rayonunun Kələki kəndi ərazisində, Vənəndçayın üzərində Dəstə-Dırnıs-Rumus avtomobil yolunun 21 kilometrliyində yerləşən körpü.Körpü ikiaşırımlıdır.Uzunluğu 30 paqonometrdir. 19cu əsrin əvvəllərində inşa edildiyi ehtimal olunur. Milli memarlıq simasını və möhkəmliyini qoruyub saxlamışdır. 1998ci ildə bərpa edilmiş və yenidən qurulmuşdur. Kələki körpüsü vasitəsilə Ordubad rayonunun Pəzməri, Unus, Kələki kəndlərinin Dırnıs-Vənənd yolu ilə magistral yola çıxışı təmin olunmuşdur.

 

Kələntər Dizə məscidi

   Kələntər kəndi Ordubad rayonu ərazisində orta əsr qədim yaşayış yerlərinin olduğu ərazidə yerləşir ki, bu da kəndin keçmişinin daha da qədimlərə getdiyinin göstəricisidir. Kənddə bir sıra tarixi yerlərlə yanaşı, əhalinin ibadətlərini  həyata keçirməsi üçün məscid binası tikilmişdir. İnsanlar istənilən zaman öz inanc və dini mərasimlərini  həyata keçirmək üçün kənd məscidindən istifadə edə bilirlər. Dini bayram və nəzir ehsanları zamanı kənd məscidi əhalinin tam şəkildə ehtiyaclarını ödəyir.

 

Kəreyil qalası

   Ordubad rayonunun Çənnəb kəndindən kəndindən cənubda arxeoloji abidə.Müdafiə divarlarının olduqca az bir qismi salamat qalmışdır. Yaşayış yerinin mərkəzi hissəsində daşdan dördkünc formada inşa olunmuş binanın qalıqları vardır. Həmin binanın ön tərəfində təbii mağara var. Mağaranın tavanı hislənmişdir. Onun giriş hissəsindəki kiçik meydançada dən daşının parçaları, şirli və şirsiz keramika parçaları aşkar olunmuşdur. Arxeoloji materiallar bizim eranın 1-2ci əsrlərində burada yaşayış olduğunu deməyə əsas verir. Araşdırma zamanı istehsal nümunələrinə rast gəlinsə də, qədim əmək alətləri aşkar olunmamışdır. Abidənin şərq tərəfində həmin dövrdə inşa olunan, lakin sonradan bərpa edilən su kanalı indi də fəaliyyət göstərməkdədir.

 

Kilit mağarası

   Mağara qədim insanların daş dövrünün Neolit epoxasında yaşayış yeri olmuşdur. Mağara Ordubad rayonunun Kilit kəndi ərazisində yerləşir. Araz çayının sol sahilinə yaxın qərarlaşır. Zəngəzur silsiləsi cənub-qərb yamacını təşkil edən karbonatlı süxurlarda 2,5 metrdir. Mağara içərilərinə doğru 10cu metrdə sağ 4 metr, sol isə 10 metr olmaqla iki qola ayrılır. Ümumi uzunluğu 24 metr olan mağaranın dəhliz və salonlarında stalaqdit və stalaqmitlər müşahidə edilir. Divarları kalsit iynələri ilə örtülüdür. Mağarada aşkar edilmiş mədəni təbəqə onun qədim insanların məskəni olduğunu göstərir. Mağara 1983cü ildə aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı kəşf edilmişdir. Burada əmək tipli alətlər aşkarlanmışdır.

 

Kilit piri

   Ordubad rayonunun Kilit kəndindən cənubda, təpənin üzərində ziyarətgah. Girişi şərqdəndir. Dördkünc formalı kiçik binadan ibarətdir. Divarında kiçik dördkünc formalı taxçalar var. Taxçalarda orta əsrlərə aid çıraqlar qoyulmuşdur. Pirin mərkəzi hissəsində bir qəbir var. Araşdırmalar zamanı pirin ətrafından orta əsrlərə aid keramika məmulatı aşkar olunmuşdur.

 

Kilit yаşаyış yеri

   Оrdubаd şəhərindən şərqdə, Kilit çаyının sаhilində yеrləşir. Еvlər bir-birinin yахınlığındа təpənin yаmаcındа düzəldilmiş səkillərdə yеrləşir. Еvlərin divаrlаrı bаşlıcа оlаrаq dаşdаn inşа еdilmişdir. Bəzi еvlərin tikintisində həm dаşdаn, həm də çiy kərpicdən istifаdə оlunmuşdur. Əkin sаhələri kəndin şimаl-şərqində təpənin yаmаclаrındа хüsusi оlаrаq düzəldilən səkilərdə sаlınmışdır. Əkin sаhələrinin ətrаfı divаr və аğаclаrlа əhаtə оlunmuşdur. Kəndin mərkəzində məscid vаr. Yаşаyış yеrini 11-20ci əsrlərə аid еtmək оlаr.

 

Kiran qalası

   Kiran şəhərinin xarabalığı olan Xarabagilan abidəsini əhatə edən müxtəlif qala divarlarıdır. Müdafiə divarlarının qalıqları hazırda təntənəli görünüşə malik olmaqla böyük şəhər xarabalığında xüsusi atmosfer yaradır Kiran qalasının ən əhəmiyyətli hissəsi sitadeldir. Təbii baxımdan əlverişli ərazidə salınmasına baxmayaraq, sitadel möhtəşəm qala divarları və qüllələrlə əhatə olunmuşdur.Şərq qala divarı şəhər məhəllələrindən əhəmiyyətli dərəcədə aralı inşa edilmişdir. O, bir tərəfdən sitadelin yerləşdiyi təpənin ətəyinə tərəf uzanaraq dərin yarğan ərazisindən keçidi məhdudlaşdırır Sitadelin müdafiə sistemində əhəmiyyətli rol oynamış qüllələrindən yeddisi dövrümüzə çatmışdır. Həmin qüllələrdən dördü dördbucaqlı, üçü isə dairəvi formaya malikdir. Kiran qalasının qismən yaxşı saxlanılmış şərq divarları isə 540 metr uzunluğa və altı qülləyə malikdir Müşahidə qalaçasından ətraf ərazilərə geniş mənzərənin açılması, onun strateji əhəmiyyətini dəfələrlə artırır. Digər ətraf qalaçalar kimi o da, təhlükə olacağı halda alov (gecə vaxtı) və tüstü (gündüz vaxtı) ilə bu haqqda xəbər verməli idi. Aydındır ki, bu müşahidə məntəqəsindən Kiran qalası ilə yanaşı həm də Əlincə qalasına məlumat ötürülmüş, ordan isə xəbər Naxçıvanqalaya çatdırılmışdır. Beləliklə hücum zamanı yüz kilometrlərlə ölçülən dağlıq ərazidə 10-15 dəqiqə ərzində məlumat yaymaq mümkün olmuşdur.[ Azərbaycan ərazisində oxşar müdafiə sistemi orta əsr Beyləqan şəhərinin nümunəsində tədqiq edilmişdir.

 

Köçəri

   Ordubad rayonunun Üstüpü kəndindən 7-8 kilometr şimalda, Məzrə kəndindən şərqdə yaşayış yeri. Yaşayış yerində dördkünc formalı tikintilərin qalıqları saxlanmışdır. Divarlar qaya parçalarından gil məhlulu istifadə olunmaqla inşa olunmuşdur. Yaşayış yerinin şimal tərəfində daşdan inşa olunmuş məscidin qalıqları var. Böyük bir qismi dağılmış yaşayış yerinin yerüstü əlamətləri itmişdir. Hazırda bu ərazidə maldarlıqla məşğul olan əhalinin məskənləri vardır. Araşdırmalar zamanı yaşayış yerinin ərazisindən orta əsrlərə aid şirli və şirsiz keramika məmulatlarının parçaları aşkar olunmuşdur. Arxeoloji materiallara əsasən Köçəri yaşayış yerini 14-17ci əsrlərə aid etmək olar.

 

Köçəri qəbiristanlığı

     Ordubad rayonu ərazisində arxeoloji abidə. Qəbiristanlıq Ordubad rayonunun Üstüpü kəndindən 7-8 kilometr şimal-şərq tərəfdə yüksək dağlıq ərazidə yerləşir. Burada orta əsrlər zamanı yaradılmış və üzərində ərəb əlifbası ilə kitabələr həkk edilmiş, çoxlu sənduqə formalı, daşdan hazırlanmış qoç və qoyun tipli qəbirüstü xatirə abidələri qalmışdır. Abidələrin bir hissəsinin üzərində müxtəlif təsvirlər, o cümlədən, ox, kaman, günəş və s. həkk olunmuşdur. Zaman keçdikcə bu kitabələrin və təsvirlərin bir hissəsi təbii qüvvələrin təsirindən aşınaraq məhv olmuşdur. Qəbiristanlıqda hicri 1003 (1594-1595), 1030 (1620-1621) illərə aid və başqa kitabələr tədqiq olunmuşdur. "Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri"ndə (1727-ci il) qəbiristanlığın mənsub olduğu Köçəri kəndi haqqında məlumat verilmişdir. Həmin vaxt kənddə 13 nəfər vergi ödəyən kişi yaşamış, onlar 2621 ağça vergi ödəmişlər. 19cu yüzilliyin əvvəllərində kəndin əhalisi buranı tərk edərək Arazın cənubuna köçmüş, bundan sonra qəbiristanlıqda dəfn mərasimləri dayanmışdır. Qəbiristanlığı 11-19cu əsrlərə aid etmək olar.

 

Köhnə Dırnıs yaşayış yeri

   Оrdubаd rаyоnunun Dırnıs kəndindən şimаl-şərqdə, təpənin yаmаcındа yеrləşir. Yаşаyış еvləri dördkünc fоrmаlı оlub dаş, möhrə və çiy kərpicdən inşа еdilmişdir. Еvlər bir- birinin yахınlığındа, dаğın yаmаcındа аçılаn süni səkilərdə sаlınmışdır. Kəndin qərb tərəfindən çəkilən su kаnаlı hаzırdа fəаliyyət göstərməkdədir. Аrаşdırmаlаr zаmаnı yаşаyış yеrindən Оrtа əsrlərə аid şirli və şirsiz kеrаmikа məmulаtı аşkаr оlunmuşdur. Аşınmа zаmаnı yаşаyış yеrində аçılаn yаrğаnlаrdа mədəni təbəqənin qаlınlığı 1,5-2 metr аrаsındаdır. Təbəqədə kəndir, kеrаmikа məmulаtı, kül yığınlаrı və tikinti qаlıqlаrınа rаstlаnır. Аrхеоlоji mаtеriаllаrа əsаsən, yаşаyış yеrini 14-18ci əsrlərə аid еtmək оlаr.

 

Köhnə Əndəmic (Gülaman)

   Ordubad rayonunun Yuxarı Əndəmic kəndindən qərbdə arxeoli abidə. Divar qalıqlarına əsasən demək olar ki, evlərin tikintisində daş və möhrədən, bəzi evlərdə kvadrat formalı çiy kərpicdən istifadə edilmişdir. Evlər dördkünc formalıdır. Onlar bir, iki, bəzən isə üç otaqlıdır. Yaşayış binaları dağın yamacında yaradılan səkilərdə inşa olunmuşdur. Tədqiqat zamanı Son Orta əsrlərə aid şirli və şirsiz keramika məmulatına rast gəlinmişdir. Araşdırmalara əsasən demək olar ki, yaşayış yerində 14-18ci əsrlərdə yaşayış olmuşdur.

 

Köhnə Kotam

   Ordubad rayonunun Kotam kəndindən şimal-şərqdə orta əsrlərə aid yaşayış yeri. Kəndin xarabalıqları Kotam çayı boyunca uzanır. Kəndin mərkəzi hissəsində məscid binası var. Evlər daş, möhrə və kvadrat formalı çiy kərpiclərdən inşa olunmuşdur. Evlər bir-birinin yaxınlığında, təpənin yamacında düzəldilmiş şəkillərdə salınmışdır. Əkin və bağ yerləri kəndin şimal tərəfindəki sahədə çay boyunca uzanır. Əhalinin əsas məşğuliyyəti bağçılıq, bostançılıq və maldarlıq olmuşdur. Kəndlə üzbəüz çayın sol sahilində Orta əsrlərə aid nekropol yerləşir. Kəndin içərisindəki məsciddə və nekropolda qalan kitabələrdə kənd sakinləri ilə bağlı məlumatlar var.  

 

 

Köhnə Kotam qəbiristanlığı

   Ordubad rayonunun Kotam kəndinin şərq tərəfində arxeoloji abidə. Qəbirlər torpaqda qazılmış və qərb-şərq istiqamətinə yönəlmişdir. Bəzi qəbirlərin ətrafında dördkünc formalı daş düzümlərinə rast gəlinir. Baş daşlarının əksəriyyəti yonulmamış qaya parçalarından ibarətdir. Lakin qəbirlərin bir çoxunun baş daşları yonularaq dördkünc və tağvarı formada işlənmişdir. Bu tip baş daşlarında ərəb qrafikası ilə yazılmış kitabələr vardır. Kotam qəbiristanlığındakı qəbirlərin bir neçəsinin üstündə qoç daşlar olmuşdur. Arxeoloji və epiqrafık dəlillərə əsasən qəbiristanlığı 11-19cu əsrlərə aid etmək olar.

 

Köhnə Kotam məscidi

   Ordubad rayonunun Kotam kəndində memarlıq abidəsi. Dördkünc formalı böyük salondan ibarətdir Salon iki sıra ağac dirəklə üç hissəyə bölünmüşdür.  Mehrab cənub tərəfdə yerləşdirilmiş tağşəkilli taxçadan ibarətdir. Ön tərəfdə şəbəkələrlə naxışlanmış dörd pəncərə var. Girişi şərqdəndir. Girişin sol tərəfində buxarı, divarların içəri tərəfində dördkünc taxçalar düzəldilmişdir. Məscidin içərisindən mərmər lövhə üzərində yazılmış bir kitabə aşkar olunmuşdur . Kitabə vaxtilə məscidin giriş qapısının baş tərəfındə qoyulmuşdur. Kitabənin mətnindən aydın olur ki, Naxçıvan xanı Hacı Kəlbəli xanın oğlu İbrahim xan , hicri 1260 (1844-cü ildə) Kotam kəndindəki torpaq sahibliyi mənsəbini Tükəzban xanıma bəxşiş etmişdir.Kəlbəli xanın oğlu İbrahim xanın adı elmə bu kitabə vasitəsi ilə məlum olmuşdur.  Bina daşdan və kvadrat formalı çiy kərpiclərdən inşa edilmiş, bir neçə dəfə bərpa olunmuşdur. Məscid 17-18ci əsrlərə aid edilir.   

 

Kürdətal məscidi

   Orta əsrlər zamanı Ordubad şəhərinin əsas məscidlərindən biri də şəhərin cənub tərəfində inşa olunan Kürdətal məscidi olmuşdur. Məscid iki mərtəbəli olmaqla indiki mədəniyyət evinin yerində yerləşirdi. Ancaq özünəməxsus memarlıq üslubunda tikilmiş bu məscid Sovet hakimiyyəti illərində, 1981ci ildə söküldü, yerində mədəniyyət evi inşa edildi. Həmin vaxt məscidin qarşısında, şəhərin ortasından keçən Naxçıvan-Ordubad şose yolunun sol tərəfində yerləşən orta əsrlərə aid “Pir Eyvaz qəbiristanlığı” da dağıdıldı, yerində park salındı və avtovağzal binası inşa edildi. Bu zaman qəbiristanlığın şimal-şərq tərəfində yerləşən və sufi şeyxi Pir Eyvaza məxsus olan, əhali tərəfindən ziyarət edilən qəbir və üstündəki tikili də məhv edildi  Məscidin dəqiq inşa tarixi məlum deyildir. Onun üstündə bu haqda məlumat verə biləcək kitabə olmamışdır və yaxud olmuşdursa da bizə qədər gəlib çatmamışdır. Ancaq məsciddə onun təmir etdirilməsi haqqında məlumat verən kitabə olmuşdur. Bu kitabə məsciddən tаpılmış pərdi (tахtа lövhə) üzərində rənglə yаzılıbmış. Kitаbənin mətni bеlə olmuşdur: “Bu məscid Kərbəlаyi Аbutаlıb tərəfindən hicri 1280ci ildə əsаslı təmir еtdirilmişdir. Məscidin qаrşısındаkı mеydаndа оlаn çinаr аğаcı isə hicri 1228ci ildə əkilmişdir (Vaxtilə çinarın qarşısında qoyulan, hazırda Ordubad rayon Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyində saxlanan mərmər lövhə üzərindəki kitabədən aydın olur ki, çinar hicri-qəməri təqvimi ilə 1230cu, miladi təqvimi ilə 1815ci ildə əkilmişdir-H.S.). Bu хətti yаzаn Mirzəli Məhəmməd vələdi Məşədi Аğаrəhim təsdiq еdir ki, 1251ci il hicridə burаdа bir qаrаğаc dа əkilmişdir” Göründüyü kimi kitаbədə üç tаriх qеyd оlunmuşdur: 1. Məscidin təmir tаriхi: 1280 h.i.= 18.06.1863 – 05.06. 1864cü il. 2. Çinаrın əkilmə tаriхi: 1228 h.i.= 04.01.1813 – 23.12.1813cü il. 3. Qаrаağаcın əkilmə tаriхi: 1251 h.i.= 21.04.1835 – 17.04. 1836cı il. Kitаbədə məscidin inşa tarixi qeyd olunmasa da, onun 1863-1864cü illərdə Kərbəlayi Abutalıb tərəfindən təmir etdirilməsi haqqında məlumat verilir. Həmçinin kitabədə məscidin qаrşısındа 20ci yüzilliyin 80ci illərinədək qalan, şəhərdə kanalizasiya sistemi üçün dərin kanal qazılarkən köklərinin kəsilməsi səbəbindən quruyan nəhəng, diametri 2 metrdən artıq olan çinаr ağacının əkilmə tаriхindən bəhs edilir.

 

Qaradaş piri

   Ordubad rayonunun Tivi kəndində ziyarətgah. Ziyarətgahdakı armud ağacının dibində qara daş vardır.Azərbaycan türklərində armud ağacı müqəddəs sayılır. Qara daş isə bütün müsəlman dünyasında müqəddəs hesab edilir. Etnoqrafik materiallar təsdiq edir ki, yerli əhali arasında bu cür daşların göydən gəlməsi, bu səbəbdən də müqəddəs sayılması haqqında fikirlər vardır.   

 

Qaraçanaq məscidi

   Ordubad şəhərində indiyədək qalan məhəllə məscidlərindən biri də Qaraçanaq məhəlləsində yerləşən məsciddir. Məscid bir böyük salondan ibarətdir. Uzunluğu 11 metr, eni 11 metrdir (təxminən 120 m² ). Məscidin tavanı divarların və 6 sütunun üstündə dayanmışdır. Yerli əhalinin dediyinə görə məscidin tarixi çox qədimdir. Müəyyən aşınmalara məruz qaldığı üçün keçən yüzilliyin sonlarında bərpa edilmişdir. Məscidin girişi qərbdəndir. Qərb divarında həm də bir böyük pəncərəsi var. Əziz günlərdə burada dini mərasimlər keçirilir. Məscidin binası 18ci əsrin sonları-19cu əsrin əvvəllərində inşa edilmişdir.

 

 

Qarahovuz məscidi

   Ordubad rayonunun özünəməxsus məhəlllə məscidlərindən biridir. Qarahovuz ( el dilində Qaravuz səslənir) məhəlləsinin yerləşdiyi ərazidə salınan bu məscid kiçik məhəllə məscididir. Məhəllənin insanları burada ibadət edir, inanclarını  nümayiş etdirir və xeyir şər mərasimlərinin də istisna hallarda burada keçirilməsini təşkil edirlər. Kiçik məhləllə məscidinə spesifik hal olan ətrafında tut ağacı və bulağın olması da bura aid etmək olar. Məscidin yerləşdiyi ərazi ziyarətçi və turistlər üçün maraqlı ünvanlardan biridir.

 

Qarapir qalası

   Оrdubаd rаyоnunun Аğdərə qəsəbəsindən şimаl-şərqdə arxeoloji abidə. Yаşаyış yеrinin cənub tərəfinə çəkilən divаr iri dаşlаrdаn hörülmüşdür. Qаlаnın digər tərəfləri təbii cəhətdən müdаfiə оlunduğundаn divаr çəkilməmişdir. Qаlаnın içərisində dаşdаn inşа оlunmuş dördkünc fоrmаlı binаlаrın qаlıqlаrı sахlаnmışdır. Yаşаyış binаlаrı qаlаnın içərisində qrup hаlındа yеrləşdirilmişdir. Müdаfiə divаrının uzunluğu 35 metrdir. Ахtаrışlаr zаmаnı qаlаnın içərisindən müхtəlif dövrlərə аid kеrаmikа məmulаtı аşkаr оlunmuşdur. Kеrаmikа məmulаtının böyük qismi оrtа əsrlərə aiddir. Lakin qədim dövrə aid keramika məmulatı da vardır. Yaşayış yerini e.ə. 4-1ci minilliklərə aid etmək olar.  

 

Qara pir ziyarətgahı

   Pir Ordubad şəhərindəki qəbiristanlığın şimal hissəsində yerləşir. Ziyarətgahda olan kitabədə fars dilində qeyd olunub: “Allahın rəğbətini qazanmaq məqsədilə bu şərəfli və mübarək bina, Cəmadi-ül-axir ayının ikisində, mərhum, rizvanməkan Hacı Ağacan Ordubadinin oğlu, yaranmışların ən kiçiyi Hacı Zeynəlabdinin səyi və təşəbbüsü ilə 1264-cü ildə (1848-ci ildə) tamamlanmışdır”.

  Ziyarətgahın binasının böyük hissəsi təbii qayaya çapılmışdır. Ancaq baş fasaddan bir hissəsi bina olmuşdur.

  Pirdə əvvəllər yerli camaat ölən şəxslərin meyidlərini yuyardı və, lazım gəldikdə, müvəqqəti olaraq tabutu orada saxlayardı. Ziyarətə gələnlər burada şam yandırıb ölənlərinə Allahdan rəhmət duaları oxuyar, gətirdikləri halvanı ehsan kimi paylayardılar.

 

 

Qeysəriyyə

          Ordubad şəhərində 17-ci əsrə aid tarixi memarlıq abidəsi. Şəhərin mərkəzində yerləşir. Ümumi sahəsi 540 m²-dir.
        Abidə 10x10 m olan mərkəzi səkkizbucaqlı zaldan və onun üzərini qapayan dairəvi günbəzdən, günbəzi künclərdə saxlayan mürəkkəb quruluşlu dörd ədəd dayaqdan və dayaqlarla kənar divar taxçaları arasında yerləşən keçidlərdən (eni 3,4 m) ibarətdir. Dayağın divarlarındakı taxçaların ölçüləri 1,4x1,45x2,2 m-dir. Dayaq taxçalarından fərqli olaraq kənar divar taxçaları çatmatağ konstruksiyalı olub ölçüsü 3,4x1,37x3m-dir. Keçidlərin tavanı 16 ədəd kiçik günbəzlərlə qapanıb. Abidə bişmiş kərpicdən inşa olunmuş, divarının qalınlığı 80 sm-dir. Abidənin mərkəzi, günbəzi də daxil olmaqla, ümumi hündürlüyü 8,5 m-dir.
       Qeysəriyyə sözünün mənası keçmiş zamanlarda şahlara məxsus daş-qaş, ləl-cəvahirat satılması məqsədilə tikilmiş örtülü Şərq bazarı deməkdir. Belə tikililərə dünyanın üç yerində rast gəlmək olar: Səmərqənd, Təbriz və Ordubad şəhərlərində. Hazırda ən görkəmlisi və abadı Ordubaddakıdır.Sonrakı dövrlərdə bu abidədən “Zorxana” kimi istifadə edilmişdir. Belə ki, zalının döşəməsi nisbətən binanın döşəməsindən aşağılıq olduğu üçün döşək əvəzinə dağlardan yığılmış gəvən kollarını buraya doldurub üstünə narın torpaq tökərmişlər. İrandan, Türkiyədən, Həmədandan və başqa yerlərdən gələn pəhləvanlar burada öz güclərini sınayarmışlar. Kim qalib gəlirdisə, hücrələrdə əyləşən xandan mükafat kimi bir kisə qızıl alarmış.19cu əsrin ortalarına yaxın Ordubadda yaradılmış “Əncüməni-şüəra” ədəbi məclisinin yığıncaqları burda keçirilirdi. Belə ki, “Əncüməni-şüəra” ədəbi məclisinin üzvləri  (yaradıcısı fars və ərəb dillərini gözəl bilən həcv və satirikşeirlər yazan lakin təəssüf ki əsərləri bizim dövrümüzə gəlib çatmayan Ordubadlı Kərbəlayı Molla Əhməd adlı bir nəfər olmuşdur) Hacıağa Fəqir Ordubadi, Məhəmməd Tağı Sidqi, Qüdsi Vənəndi, Aşıq Abbas Dəhri, Usta Zeynal Nəqqaş, Hacı Əhməd Bikəs və başqaları bu binaya yığışıb öz yazdıqları əsərləri oxuyaraq kimin daha güclü yazdığını bəyan edərmişlər.Qeysəriyyyə binası çar Rusiyasının hakimiyyəti dövründə üçtürləngəli feldşer Qasımın və pinəçi İbrahimin babaları və dayıları tərəfindən qızıl pulla alınaraq ipək sarıyan sexə çevrilmişdir. Sovet hakimiyyəti dövründə binanın bir tərəfi mağaza və anbar, digər tərəfi isə aşxana kimi istifadə edilmişdir. 20ci əsrin axırlarında  1978ci ildə ordubadlı memar Zakir Haşım oğlu Babyev tərəfindən abidə yenidən bərpa edilmişdir.Qeysəriyyə binası 1981ci ildən Ordubad rayon Tarix-Diyarşünaslıq muzeyi kimi fəaliyyət göstərir.

  

Qədim Ordubad ev memarlığı

   Ordubad evlərinin quruluşu orta əsr şəhərciyini xatırladır. Tarixi Azərbaycan xalq yaşayış binalarının ən maraqlı tiplərindən sayılır. Evlərin mikroiqliminə xüsusi diqqət verilib. Bunun üçün həyətdə hovuz və su quyusu, həyətin hündür divarlarından hava keçməsi üçün dəliklər açılması kimi işlər görülüb. Qədim evlərin standart quruluşu karvansarayları xatıladır.

   Evlərin giriş qapıları taxtadan hazırlanıb. Ölçülərinə görə kiçik qapıların hamısının üstündə taqqılbabları var. Girişdə gələn qonağın əşyalarını saxlamaq və heyvanlarını bağlamaq üçün nəzərdə tutulan xüsusi yerə “xana” deyirlər. Xana iki mərtəbəli olur. İkinci mərtəbədə kiçik gözətçi pəncərəsi yerləşdirilib. Qapı döyüləndə gələnin kim olduğunu görmək üçün nəzərdə tutulub. Xanadan sonra daş döşəməli dar yolla həyətin digər ucundakı evə gedilir. Evlər yoğrulmuş torpaqdan inşa edilib. Bu material, çox sərt iqlimi olan Ordubadda, otaqların yayda sərin və qışda isti qalmasına kömək edir.

 

Qıllı pir

   İslam dininin qəbulundan sonra Azərbaycan, o cümlədən Naxçıvan ərazisində çoxlu müqəddəs yerlər – ziyarətgahlar yaranmışdır. Bu ziyarətgahlar islam dininin hakim olduğu bütün müsəlman Şərqi ölkələrində olduğu kimi Azərbaycanda da оrta əsrlər zamanı əhalinin həyatında mühim yeri оlan sоsial-siyasi və ideоlоji mərkəzlərdən biri olmuşdur. Azərbaycanın bütün bölgələri kimi, оnun ayrılmaz tərkib hissəsi оlan Naxçıvan bölgəsində də zəmanəmizədək qədim və оrta əsrlər dövrünə aid çоxlu müqəddəs yerlər – ziyarətgahlar gəlib çatmışdır. Bir qismi insanların qədim inamları, çоx hissəsi isə islam dini ilə əlaqədar оlan ziyarətgahlara muxtar respublikanın demək оlar ki, əksər yaşayış məskənlərində rast gəlinir. Оnlardan çоxu məhdud çərçivədə tanınaraq о qədər məşhur оlmasa da bir qismi nəinki Naxçıvan, hətta Azərbaycanın sərhədlərindən kənarlarda belə tanınmış, şöhrət tapmış, insanların diqqətini cəlb etmişlər.Bu abidələrdən bir də Ordubad rayon Xurs kəndi ərazisində olan Qıllı pir adlanan ziyarətgahdır ki, insanlar müntəzəm olaraq pir ərazisində ibadətlərini həyata keçirmişlər.

 

Qırxayaq məscidi

   Ordubad şəhərinin Kürdətal məhəlləsində indiyədək qalan məscidlərdən biri də “Qırxayaq məscidi”dir. Kürdətal məhəlləsinin məscid yerləşən bu hissəsinə el arasında bəzən “Qurdlar məhəlləsi”, “Tırıxlı” da deyirlər. Məscidin adı onun cənub tərəfində yerləşən, Ordubad şəhəri üçün xarakterik kəhriz sisteminə daxil olan qırxayaqdan (ovdandan) yaranmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, orta əsrlər zamanı Ordubad şəhərində mövcud olan 70-ə yaxın kəhrizin böyük bir hissəsi bir-biri ilə yeraltı lağım vasitəsi ilə birləşdirilmiş və həyətlərdən, meydanlardan keçirilmişdir. Həmin həyətlərdə və meydanlarda ovdanlar düzəldilmiş, pillələrlə kəhriz suyunun axdığı yerə düşərək kəhrizlərdən istifadə olunmuşdur. Ordubad bölgəsində “qırxayaq”, “qırxpillə” adlandırılan (Naxçıvanın məscid və ziyarətgahları 91) bu ovdanlardan yay vaxtı həm də soyuducu kimi istifadə olunmuş, tez xarab olan məhsullar orada saxlanmışdır Qırxayaqlarda təmizliyə yüksək səviyyədə əməl olunmuşdur. Haqqında bəhs olunan məscid də belə qırxayaqlardan birinin şimal tərəfində inşa olunduğu üçün onun adı ilə “Qırxayaq məscidi” adlandırılmışdır. Məscidin binası uzunsov formalıdır. Daxildən uzunluğu 16,5 metr, eni 7,6 metr olmaqla sahəsi təxminən 125 m²-dir. Girişi qərb tərəfdəndir. Cənub divarda bir pəncərəsi vardır. Məhərrəmlik və Orucluq aylarında burada dini mərasimlər keçirilir, təkyə, ehsan verilir. Məscidin binası 19cu əsrdə inşa etdirilmişdir.

 

Qırxpillə

   Ordubad rayonunun Əylis kəndində kəhriz sistemləri üzərində inşa edilən tarixi abidə. Bişmiş kərpicdən və ya yerli materialdan inşa olunmuşdur. Belə abidələr Şahtaxtı, Qarabağlar, Naxçıvan və digər yerlərdə də var. Yaşayış məntəqələrində daha çox rast gəlinir. Hazırda Ordubad və Əylis məntəqələrində bu abidələr xalq tərəfindən mühafizə olunmaqdadır. Tədqiqatçılar Ordubad, Əylis kəhriz sistemləri üzərində inşa olunmuş Qırxpillələri Azərbaycanın qədim irs abidələrindən biri hesab edirlər. Dərinlikdən asılı olaraq Qırxpillələrdə pillələrin sayı müxtəlif olur, yəni “40 pillə” sözü şərtidir. Riyazi məntiqdə isə 40 pillədə hər pillənin hündürlüyü 20 sm hesablanarsa (40x0.2metr=8metr), onda Ordubaddakı kəhrizlərin orta dərinliyinin 8 metrə yaxın olması həqiqəti təsdiq edilər. Pillələrin düzülüşü həyətin şəraitinə və kəhrizin dərinliyinə görə birbaşa enən və ya döngəli, yəni 10-15 pillədən bir istiqamətini dəyişərək dolanan pilləli olur. Qırxpillələrdə həmişə sabit temperatur (+8,+10°C) olduğundan ilin fəslindən asılı olmayaraq oraya qoyulmuş ərzaq xarab olmur. Şəxsi həyətlərdəki Qırxpillələr su təchizatı, ərzaq saxlamaq, həm də təbii sərinləşdirici xidmətini yerinə yetirir. Məhəllələrdə qoyulmuş qırxpillələrdən isə yalnız məhəllə camaatı su götürmək üçün istifadə edirlər. Xalq arasında qırxpillələr qırxayaq da adlanır.

 

Qonça piri

   Qonça Piri Gilançay kəndi ərazisində yerləşir. Kənd əhalisinin və digər zəvvarların sıx ziyarət etdiyi ibadət yerləri arasında adı çəkilir. Pirin ərazisi kiçik olsa da insanlar vaxtaşırı burada öz nəzir və niyazlarını verir, mərasim və inanclarını keçirirlər. Kəndin turizm perspektivinin yüksük olması buraya kənardan da gələn turistlərin marağını çəkərək informasiya zənginliyinə şərait yaradır.

 

Qoruqlar məscidi

   Qoruqlar — Azərbaycan Respublikası Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ordubad rayonunda kənddir. Rayonun mərkəzindən 27 km şimal-qərbdə, Ordubad-Unus avtomobil yolunun sağ kənarında, Vənənd çayının sahilindədir. Kənd əhalisinin əksəriyyəti 20ci əsrin əvvəllərində Qərbi Azərbaycandan didərgin düşmüş nəsillərin soyunu davam etdirən əhali qrupudur. Kənd əhalisi yaşadığı ərazidə öz inanc sistemini davam etdirərək müxtəlif məscid və ibadət yerlərinin əsasını qoyaraq dini rituallarını bugünədək həyata keçirməyə davam etdirirlər. Bunlardan biri də kənd ərazisində yerləşən Qoruqlar məscididir.

 

 

Qoşadizə məscidi

     Bu məscid Ordubad rayonunun eyniadlı kəndinin mərkəzində yerləşir. Kənd meydanının şimal-şərq tərəfində yerləşən məscidin xarabalıqları qalır. Kəndin yaşlı əhalisinin söylədiyinə görə tarixi çox qədim olan məscid kəndin həyatında mühim rol oynamışdır.Yaşlıların dediyinə görə məscid 1918ci ildə ermənilər tərəfindən dağıdılmış və yandırılmışdır. Bundan sonra məscid bərpa olunmamış, eləcə xaraba vəziyyətdə qalmışdır. Sonralar məscidin yaxınlığında kənd sakini Məşədi Güllü öz torpağında kiçik bir məscid tikdirmişdir. Qalıqlarına əsasən məlum olur ki, məscidin daxili sahəsi təxminən 60 m²  (uzunluğu 8,7 metr, eni 6,6 metr, Naxçıvanın məscid və ziyarətgahları 69 hündürlüyü 3,3 metr) olmuşdur. Girişi şimaldan olan məscidin şərq divarında buxarı, buxarının sağ və sol tərəfində isə pəncərələr olmuşdur. Məscidin inşa tarixini 18ci əsrə aid etmək olar.  

 

Qoşqar məscidi

   Ordubad şəhərinin Anbaras məhəlləsində, Y.Məmmədəliyev küçəsində də bir məhəllə məscidi vardır. Məhəllə əvvəllər Qoşqar məhəlləsi adlandığı üçün məscid belə adlandırılmışdır. Təpənin qərb yamacında inşa edildiyi üçün qərbdən iki mərtəbəli kimi görünür. Azərbaycanın müstəqilliyi bərpa olunduqdan sonra məscid gözəl memarlıq üslübü ilə bərpa olunmuşdur. Bərpa zamanı məscidin şərq divarında latın və ərəb əlifbası ilə yazılmış belə bir kitabə qoyulmuşdur: “Qoşqar məscidi 2001-ci ildə Sadıqov Nemət Məmməd oğlu tərəfindən bərpa edilmişdir”. Məscidin daxildən uzunluğu 12 metr, eni 10,6 metr olmaqla sahəsi 130 m²-ə yaxındır. Məscid iki salondan ibarətdir. Cənubdan girişi olan salon qadınlar üçün, qərbdən girişi olan salon isə kişilər üçündür. Cənub və qərb tərəfdə balkonu vardır. Məscidin daxili divarlarında gəc üzərində ərəb əlifbası ilə qara rənglə dini mətnlər yazılmışdır. Müstəqillik dövründə əsaslı şəkildə yenidən qurulan məscidin əsası 17ci əsrdə qoyulmuşdur.

 

Qumluq

   Ordubad rayonunun Bist kəndi ərazisində qədim yaşayış yeri.Yaşayış yeri Nəsirvazçaya doğru uzanan hündür dağın yamacında salınmışdır. Yaşayış yerinin ərazisi yabanı meyvə ağacları və bitki qalıqları ilə örtülmüşdür. Kəşfiyyat xarakterli qazıntılar göstərir ki, yaşayış yerində mədəni təbəqə yığılmamışdır. Maddi-mədəniyyət qalıqları yer üzərinə səpələnmiş daş alətlər və keramika nümunələrindən ibarətdir. Daş alətlər başlıca olaraq iri və kiçik həcmli dən daşlarının parçalarından ibarətdir. Boz rəngli tuf daşından hazırlanan dən daşlarının alt tərəfi oval, üst tərəfi isə yastı olub işlənmə nəticəsində aşınmış, bəzilərinin üst səthi qayıqşəkilli forma almışdır. Yaşayış yerindən toplanmış keramika nümunələrinin əksəriyyəti qalın divarlı təsərrüfat qablarının parçalarından ibarətdir. Keramika nümunələri narın qum qatılmış gildən hazırlanaraq çəhrayı rəngdə yaxşı bişirilmiş, xaricdən anqoblanmışdır. Gil qab parçalarının birinin gövdəsi qabarıq bucaq şəkilli kəmərlə əhatə edilmişdir. Yaşayış yerində mədəni təbəqənin yığılmaması burada məskunlaşan tayfaların yarımköçəri həyat tərzi keçirdiyini, yaylaq maldarlığı ilə məşğul olduğunu göstərir. Yaşayış yerinin yaxınlığında yerləşən, onunla həmdövr olan nekropoldan aşkar olunan maddi-mədəniyyət nümunələri bu mədəniyyətin Xocalı-Gədəbəy mədəniyyətini daşıyan tayfalarla sıx bağlı olduğunu göstərir. Aşkar olunan materiallar Naxçıvanın Son Tunc və Erkən Dəmir dövrü mədəniyyəti üçün xarakterik olub, e.ə. 2-ci minilliyin sonuna aiddir.

 

Qumluq nekroplu

   Ordubad rayonunun eyniadlı yaşayış yerinin yaxınlığında, Nəsirvazçayın sahilində yerləşən arxeoloji abidə.Nekropol Nəsirvazçaya enən yamacda salındığından təbii aşınma nəticəsində dağılmış qəbir daşları üzə çıxmışdır. Bu isə qəbir abidələrinin dağılmasına səbəb olmuşdur. Nekropol yaxınlığından su kanalı çəkilərkən ona böyük zərər vurulmuşdur. Qəbirlər daş qutu tipli olub, yanlarda iki, baş tərəfdə isə bir iri sal daşla qurulmuşdur. Onların üzərini örtən iri sal daşlar sürüşüb qəbirlərin yanına, ya da içərisinə düşmüşdür. Qəbirlər təmizlənərkən çəhrayı və boz rəngli gil qab parçaları aşkar olunmuşdur. Onların bəzisi narın qum qarışığı olan gildən hazırlanaraq yaxşı bişirilmiş, xarici səthi batıq xətlərlə naxışlanmışdır. Gil qab parçalarının biri xaricdən çəhrayı, içəridən qara rənglidir. Nekropolun ərazisində aparılan araşdırmalar zamanı dağıdılmış qəbirlərdən və ətrafdan çəhrayı rəngli çölmək tipli gil qab parçaları aşkar olunmuşdur. Nekropoldakı dağıdılmış qəbirlərdən aşkar olunan ən maraqlı tapıntılar Xocalı-Gədəbəy tipli tunc xəncərlərdir. Naxçıvanın Son Tunc və Erkən Dəmir dövrü mədəniyyətinin tərkib hissəsi olan bu mədəniyyət nümunələri e.ə. 2ci minilliyin sonunda köçəri maldar tayfaların Gəmiqaya ətrafında məskunlaşdığını təsdiq edir. Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti üçün xarakterik olan bu tip tunc xəncərlər qədim tariximizin öyrənilməsi üçün olduqca əhəmiyyətlidir. Bu tip xəncərlərin tipik nümunələri Naxçıvanda Şahtaxtı, Muncuqlutəpə, Kolanı və Boyəhməddən tapılmışdır. Bu xəncərlərin Naxçıvandan aşkar olunması Naxçıvanın Son Tunc və Erkən Dəmir dövrü mədəniyyətinin Azərbaycanın şimal və cənubunda məskən salan qədim tayfalarla sıx bağlı olduğunu təsdiq edir. Xocalı-Gədəbəy mədəniyyətinin Naxçıvana təsiri və burada yayılması aparılan tədqiqatlarla təsdiq edilmişdir. Araşdırmalar göstərir ki, Xocalı-Gədəbəy mədəniyyətinin məxsus olduğu tayfalar e.ə. 2-1ci minilliklərin qovşağında Yaxın Şərqdə və Cənubi Qafqazda baş verən hadisələrə fəal müdaxilə etmiş, Naxçıvanın xarici işğalçılardan qorunmasında mühim rol oynamışlar. Naxçıvanın bu mədəniyyətlə bağlı abidələrinin tədqiqi Assur hökmdarı Adadnirariyə aid, üzərində mixi yazı olan muncuğun Xocalıya hansı yolla gəldiyini də təxmin etməyə imkan verir.

 

 

Quşlu çeşmə üzərində qırxpillə

   Ordubad rayonunun Yuxarı Əylis kəndində 16-18ci əsrlərə aid “Quşlu çeşmə” kəhrizi üzərində inşa edilmiş tarixi abidə. Onun inşasında əsasən yerli materiallardan və tuf daşlarından istifadə edilmişdir. Abidə kəhrizin yer səthinə çıxışının sonunda meyilli relyef şəraitinin nəzərə alınması prinsipində inşa olunmuşdur. Abidənin hündürlüyü 2.2 metr, eni 1.4 metr, suyun çıxışının töküldüyü hovuzdan olan hündürlüyü 0.8 metrdir. Kəhrizin Quşlu çeşmə adlandırılması abidənin üzərində, suyun axdığı novun sağ və sol tərəfində daş üzərində həkk olunmuş quş rəsmlərinə görədir. Abidənin ətrafında aparılan bərpa işləri onun qarşı tərəfdən görünüşünü məhdudlaşdırmışdır.

 

Malik İbrahim qəbiristanlığı

   Ordubad şəhərinin şərqində, Qaradağın ətəyində yerləşən orta əsrlərə aid arxeoloji abidə. Şimaldan cənuba doğru uzanan qəbiristanlığın ümumi sahəsi 2 hektardan artıqdır. Müasir dövrdə də istifadə olunmaqdadır.Qəbiristanlıqda indiyədək orta əsr sənətkarlarının əli ilə yaradılmış çoxlu sayda sənduqə və başdaşı tipli qəbirüstü xatirə abidəsi qalmışdır. Bu abidələrin əksəriyyətinin üzərində ərəb və fars dillərində nəsx, süls, süls elementli nəsx və nəstəliq xətləri ilə həkk edilmiş kitabələr vardır. Bu kitabələr üzərində aparılmış tədqiqatlar nəticəsində Azərbaycanın orta əsrlər dövrü tarix və mədəniyyətinin müxtəlif problemlərinə dair zəngin məlumatlar əldə olunmuşdur. Burada bir sıra görkəmli şəxsiyyətlərin - dövlət xadimlərinin, alimlərin, sufi şeyxlərinin, sənətkarların və s. adları, titulları, vəfat tarixləri, qəbirlərinin yeri müəyyənləşdirilmişdir. Qəbiristanlıqda naxçıvanlı ustalarla yanaşı digər yerlərdən (məs. Qəzvin) ustalarının əl işlərinə rast gəlinir. Qəbiristanlıqda qeydə alınmış ən qədim məzar kitabəsi hicri 759, miladi 1357-ci ildə vəfat etmiş, Şeyx Əbu Səidin qəbri üstünə qoyulmuş başdaşı üzərindəki kitabədir.  

 

Malik İbrahim piri

   Ordubad şəhərinin şərqində, Qaradağın ətəyində, eyniadlı qəbiristanlıqda ziyarətgah. Ziyarətgah qəbiristanlığın mərkəzində böyük bir binadan ibarətdir. Binanın qərb və cənub tərəfində balkon düzəldilmişdir. Cənub tərəfdəki otaqda bir qəbir vardır. Üzərində epiqrafik sənəd-kitabə olmadığı üçün qəbrin kimə məxsus olduğunu müəyyən etmək mümkün deyildir. El arasındakı fikrə görə bu qəbirdə şiələrin üçüncü imamı Hüseynin Kərbalada şəhid olmasından sonra onun qisasını almaq üçün 7ci əsrin sonlarında başlayan hərəkatın rəhbərlərindən biri olan sərkərdə İbrahim Əjdərin oğlu Malik dəfn edilmişdir. Dini ədəbiyyatdan məlumdur ki, İbrahim Əjdər həlak olduqdan sonra övladları təqib olunmuş, bu səbəbdən də didərgin düşmüş, bəziləri Azərbaycana gələrək orada məskən salmış, oğlanlarından Malik Ordubadda, Malik Əjdər isə Laçın rayonunun Cicimli kəndində dəfn edilmişdir. Cicimli kənd qəbiristanlığında erməni işğalınadək salamat qalan və 11-12ci əsrlərə aid edilən Malik Əjdər türbəsi bölgənin məşhur ziyarətgahlarından biri idi. Ordubadda dəfn olunan Malikin qəbri də dəfn olunduğu zamandan ziyarətgaha çevrilmişdir. Qəbir olan binanın qərbdən giriş qapısının baş tərəfində, gəc üzərində rənglə "Malik ibn İbrahim" sözləri yazılmışdır. Keçən yüzilliyin 80ci illərində bina təmir edilərkən həmin kitabə məhv edilmiş və Fərruxzad bəyin hicri 962, miladi 1554/1555-ci ildə vəfat etmiş oğlu Məhəmməd bəyə aid sənduqə tipli qəbirüstü xatirə abidəsini yanlış olaraq gətirib həmin qəbrin üstünə qoymuşlar. Pir-ziyarətgah Ordubad şəhərinin və bölgənin əhalisi tərəfindən ziyarət edilir. Pirdən bir qədər aralı, cənub tərəfdə ziyarətgaha çevrilmiş sufi şeyxi Şeyx Əbu Səidin qəbri vardır. El arasında "Şeyxin qəbri" adlanan bu qəbrə də əhali böyük hörmət və ehtiramla yanaşır, ziyarət edir.  

 

Meydan məscidi

   Ordubad rayonunun Dəstə kəndinin mərkəzi meydanında tarixi-memarlıq abidəsi. Came məscididir. Girişi qərbdəndir. Ölçüsü: uzunluğu 18.7 metr, eni 12.3 metr, hündürlüyü isə 4 metrdir. Tavan 3x6=18 ağac sütunun üzərində dayanıb. Şərq divarında 4, cənub divarında 4, qərb divarında 2 pəncərə var. Giriş qapısının baş tərəfində qoyulan kitabələrin məzmunundan aydın olur ki, məscid hicri 1019-cu ildə (1610-11) Əbdülxan Cavad oğlunun əmri ilə Məşədi Hüseynəlinin oğlu Hacı Məhəmməd Nəqi tərəfindən inşa edilmişdir.  

 

Meyrəmçə məscidi və çeşməsi

   Ordubad şəhərinin Meyrəmçə məhəlləsində, Təbriz küçəsində yerləşən məscid Meyrəmçə adlı qadın tərəfindən inşa etdirildiyi üçün onun adı ilə “Meyrəmçə məscidi” adlandırılmışdır. Məscid binasının girişi cənub-şərq tərəfdəndir. Şərq divarında bir böyük pəncərəsi, qərbdə isə kiçik pəncərəsi vardır. Məscid kiçik ölçülü, trapesiya formalıdır. 1989cu ildə bərpa olunmuşdur. Məscid inşa olunarkən onu inşa etdirən Meyrəmçə adlı qadın onun qarşısında sonradan banisinin adı ilə adlanan “Meyrəmçə kəhrizi”ni də qazdırmışdır. Məscidin inşa tarixini 18ci əsrə aid etmək olar.

 

Meyidxana (Ordubad)

   Ordubad rayonunun inzibati mərkəzində yerləşən tarixi tikili.Bu abidə Ordubad şəhərinin şərq tərəfində yerləşən "Malik İbrahim qəbiristanlığı"nın şimalında qəbristanlığı şimal tərəfdən əhatə edən dağın cənub ətəyində, dağın yamacı qazılmaqla, bəzi yerlərdə qayanın çapılması yolu ilə inşa edilmişdir. Ona görə də tikilinin giriş hissəsi istisna olmaqla qalan hissəsi torpağın altındadır.

Tikilinin cənubdan giriş qapısının baş tərəfində bir kitabə qoyulmuşdur. Sarımtıl rəngli mərmər lövhə (38x30 sm) üzərində dörd sətirdə ərəb-fars dillərində süls elementli nəsx xətt ilə həkk edilmiş kitabənin mətninin tərcüməsi belədir: "Allahın rəğbətini qazanmaq məqsədilə bu mübarək şərəfli məkan mərhum, cənnətməkan Hacı Ağacan Ordubadinin oğlu yaranmışların ən kiçiyi Hacı Zeynəlabdinin səyi və təşəbbüsü ilə cəmadiəl-axir ayının 2-si tarixində, 1264-cü ildə (06.05.1848-ci il) tamam oldu" Ordubad şəhər əhalisinin söylədiyinə görə bu buna xidməti xarakter daşımış, orada meyidlər yuyulmuş və hər hansı bir səbəbdən meyidin müvəqqəti saxlanmaq zərurəti yarandıqda, orada saxlanmışdır  Məhz buna görə də daxilində daim, xüsusilə isti yay aylarında sərin hava olmasını təmin etmək məqsədilə tikilinin çox hissəsinin (arxasının, yanlarının və üstünün) torpağın altında qalması üçün abidə dağın yamacında inşa edilmişdir.

 

Məbəd abidəsi

   Ordubad hələ qədim zamanlardan Şərqin memarlıq ənənələrini özündə yaşadan, zəngin milli ornamenti, özünəməxsus memarlıq üslubu ilə seçilən tarixi abidələri ilə məşhur olub. Azərbaycan tarixinin, mədəniyyətinin, folklorunun, bir sözlə, milli irs və düşüncə sisteminin unikal ifadə vasitəsinə çevrilmiş bu tarixi-memarlıq abidələri həm də Ordubadın hələ orta əsrlərdən bəri formalaşan şəhər mədəniyyətindən xəbər verir. Abidə şəhərin ən yüksək məkanlarından birində inşa edildiyinə görə ətraf ərazi buradan yaxşı görünür. 1947ci ildə burada nasos stansiyası yaradılıb. Məbədin yaxınlığında isə süni göl tikilib və bu göldən nasoslarla suvarma şəbəkəsinə su vurulub. Bu gün isə abidə tam bərpa olunaraq qorunur. Məbədin bu günədək qorunub saxlanılması xalqımızın multikulturalizm, tolerantlıq dəyərlərini özünün yaşam tərzinə çevirməsinin ən bariz nümunələrindən biridir.

 

Məmməd Səid Ordubadinin ev muzeyinin binası

   Ordubad şəhərinin Mingis məhəlləsində 19cu əsrə aid memarlıq abidəsi. Bina 19cu əsrin ortalarında Məmməd Səid Ordubadinin babası tərəfindən tikdirilmişdir. Bina birmərtəbəlidir, çiy kərpicdən yerli memarlıq üslubunda inşa olunmuşdur. Həyətdə ev muzeyinin binasından başqa təsərrüfat otaqları, çarhovuz və müxtəlif meyvə ağacları var. Həyətin giriş qapısı müxtəlif ornamentlər və süjetli təsvirlərlə bəzədilmişdir.  Binanın ümumi sahəsi 64 m², divarların qalınlığı isə 90 sm-dir. Beş otaqdan ibarətdir. Otaqlara dəhlizdən daxil olunur. Otaqlar muzey şəraitinə uyğunlaşdırılaraq iç-içə yerləşdirilmişdir. 1 otaqdan digərinə keçid var. Dəhliz otaqların mərkəzindədir. Otaqlar arasındakı əlaqə dəhlizlə yaradılıb. Ordubadinin ev muzeyi anadan olmasının 100 illiyi münasibətilə 1972ci ilin iyununda ədibin anadan olduğu mənzildə yaradılmışdır. Naxçıvan MR Mədəniyyət Nazirliyi sistemindədir. Muzeydə ədibin həyat və fəaliyyətini əks etdirən fotoşəkillər, müxtəlif sənədlər, orada yaşadığı dövrə aid xatirə əşyaları, portretlər, əsərlərinin müxtəlif illərdə və dillərdə nəşrlərindən nümunələr, məktub və əlyazmaları, M.S.Ordubadi ilə ünsiyyətdə olmuş görkəmli xadimlərin şəkilləri, xatirələri və s. qorunub saxlanılır. Muzey M.S.Ordubadinin zəngin ədəbi irsinin öyrənilməsi və təbliği sahəsində səmərəli fəaliyyət göstərir. Burada xatirə günləri, görüşlər və s. tədbirlər keçirilir.  

 

Mərdangöl nekropolu

   Ordubad rayonunun Sabirkənd və Kələntər Dizə kəndləri yaxınlığında arxeoloji abidə. Dağın üzərində həm qədim dövrə aid daş qutu qəbirlər, həm də orta əsrlərə aid divar qalıqları vardır. Orta əsrlər dövründə tikinti aparılarkən qədim qəbiristanlıq tamamilə dağıdılmışdı. Tədqiqat zamanı burada səkkiz qəbrin qalıqları aşkar edildi. Tapıntılar qara, boz və çəhrayı rəngli keramika fraqmentlərindən (bəzilərinin üzərində qara və qırmızı boyalı içərisi torlu üçbucaq formalı naxışlar vardır), tunc bilərziklərdən və müxtəlif muncuqlardan ibarətdir. Muncuqlar içərisində iki silindr formalı möhür vardır. Uzunluğu 2.5 sm, diametri isə 12 sm  ağ rəngli daşdan hazırlanmış möhürün üzərində oyma üsulu ilə ayaq üstə dayanmış iki insan fiquru arasında fantastik heyvan fiquru və yanlarında ayaqları bükülü vəziyyətdə iki keçi fiquru vardır. Keçilərin çarpazlaşan quyruqları üzərində quş fiqurları çəkilmişdir. İkinci möhürün (1.7 sm x 0.9 sm) üzərində bir sırada ayaqları qatlanmış vəziyyətdə keçi və fantastik heyvan fiqurları, onların başı üzərində isə paralel xətlər arasında romb düzümü çəkilmişdir. Əsas qəbiristanlıq bu qəbirlərdən və divar qalıqlarından aşağıda dərəyə yaxın yerləşir. Gilançaydan Xaraba Gilana (Kiran şəhərinə) çəkilən su arxı da buradan keçmişdir. Yanları daşla işlənmiş arxın qalıqları dağların döşündə indi də qalır. Vaxtı ilə arxın suyu nekropol yerləşən dağın yanında toplanaraq göl əmələ gətirirmiş, bu səbəbdən də ərazi Mərdan gölü adlanmışdır. Mərdan gölü nekropolunda 10 qəbir tədqiq edilmişdir. Qəbirlər dördbucaqlı və trapesiya formasındadır. Divarları sal daşlarla işlənmişdir. Qurbangahların divarları (bəzən qəbirlərin də) dikinə qoyulmuş 8-15 sm qalınlığı olan sal daşlardan ibarətdir. Qəbir kameralarının ölçüləri müxtəlifdir. Mərdan gölü nekropolundan əldə olunan keramika məmulatı, əsasən, boz və çəhrayı rəngli qablardan ibarətdir. Bu qablar içərisində açıq formalı və ya ağzı içəriyə tərəf əyilmiş boşqablar, şar gövdəli, düz oturacaqlı və lentşəkilli ağzı olan küplər, üçayaqlı vazalar, boşqab formasında olan süzgəclər, piyalələr, düz divarlı fincanlar, tək qulplu çaynik tipli qablar və başqa qablar vardır Metal tapıntılar tunc nizə ucları, bilərziklər, spiralvari asma bəzəklər və dəmir əşya fraqmentlərindən ibarətdir. Mərdan gölü nekropolundan dəvəgözü və çaxmaq daşlarından ox ucları, əqiq muncuqlar, ağ pastadan hazırlanmış muncuqlar, silindr formalı möhürlər də əldə edilmişdir. Qəbirlərin quruluşu və əldə edilən arxeoloji materiallar Mərdan gölü nekropolunun e.ə. 1ci minilliyin əvvəllərinə aid olduğunu göstərir.  

 

Məzrə yaşayış yeri

   Оrdubаd rаyоnunun Məzrə kəndinin şimаlındа yеrləşir. Yаşаyış yеrinin yеrüstü əlаmətləri hаzırdа tаmаmilə itmişdir. Bəzi еvlərin yеrində dördkünc fоrmаlı çаlаlаr qаlmışdır. Yаşаyış binаlаrınа  аid divаr qаlıqlаrı iri dаşlаrdаn, gil məhlulu istifаdə оlunmаqlа inşа оlunmuşdur. Yаşаyış yеrinin cənub tərəfində yеrləşən qəbiristаnlığın əlаmətləri tаmаmilə itmişdir. Kəndin şimаl şərqində Оrtа əsrlərə аid оlаn körpünün qаlıqlаrı  indi də sахlаnmаqdаdır. Аrаşdırmаlаr Məzrə kəndinin Zəngəzurdаn gələn ticаrət yоlu üzərində mühim bir yаşаyış məntəqəsi оlduğunu göstərir. Yаşаyış yеrini 11-18ci əsrlərə аid еtmək оlаr.  

 

Məzrə piri

   Yerləşdiyi coğrafi ərazi vahidinə görə Rumus adlanan məkanda yerləşir. Rumus və ya Urmus piri də adlanır. Üstüpü və Məzrə kəndlərinin əhalisinin, eləcə də digər kənardan gələn insanların müntəzəm olaraq ziyarət etdiyi, inanclarına uyğun mərasim təşkil etdikləri dini ibadət yerlərindən biri kimi qorunur və mühafizə edilir.

 

Məzrə körpüsü

   Ordubad rayonu ərazisində, Düylün çayı üzərində memarlıq abidəsi. Körpü Məzrə kəndindən şimal-şərqdə yerləşir. Körpünün bir hissəsinin qalıqları indiyədək qalmışdır. Körpü yonulmuş iri qaya parçalarından inşa olunmuşdur. Bərkidici məhlul kimi əhəngdən istifadə edilmişdir. Körpü Məzrə kəndinin Urmus, Üstüpü və digər kəndlərlə əlaqə saxlamasına imkan vermişdir. Tikinti texnikasına əsasən körpü 17-18ci əsrlərə aid edilir.

 

Məzrə məscidi

   Məzrə kənd məscidi kənd daxilində insanların inanc və ibadətini təmin etmək üçün tikilmişdir. Əhali mərasim və tədbirlərini həyata keçirmək üçün daimi olaraq burda fəaliyyətini həyata keçirirlər.

 

Mingis məscidi

   Ordubad şəhərinin Mingis məhəlləsində tarixi-memarlıq abidəsi. Vaxtilə giriş qapısının baş tərəfində qoyulmuş mərmər lövhə üzərindəki kitabədən aydın olur ki, məscid hicri-qəməri təqvimi ilə 1088-ci ildə (miladi 1677-ci il) Əbdülhüseyn Ordubadinin oğlu Məhəmməd Hadi tərəfindən bərpa etdirilmişdir. Kitabədə adı qeyd olunan və məscidi bərpa etdirən Məhəmməd Hadinin atası Əbdül Hüseyn Ordubadi 1ci Şah Abbasın baş vəziri, Etimad əl-Dövlə Hatəm bəy Ordubadinin qardaşı Hacı Əhməd bəyin oğludur. Əbdülhüseyn Ordubadi Səfəvi hökmdarı 1ci Şah Səfinin dövründə (1629-42ci illər) sarayın baş münşisi-sarayda fəaliyyət göstərən katiblərin rəhbəri olmuşdur. 17ci əsrin 2ci yarısında bərpa etdirilən məscidin inşa tarixi daha əvvəlki dövrlərə aiddir. Zaman keçdikcə dağıntıya məruz qalmış məscid 20ci yüzilliyin 70-80ci illərində yarımuçuq vəziyyətdə idi. 2001ci ildə bərpa etdirilmiş, giriş qapısının sol tərəfində divara bu haqda məlumat verən kitabə qoyulmuşdur. Məscidin 1677-ci ildə bərpa edilməsindən xəbər verən  kitabə isə bərpa zamanı qapının sağ tərəfində divara hörülmüşdür. Əvvəldə olduğu kimi məscidin girişi şimal tərəfdəndir. İçərisi çox genişdir. Tavan bir neçə sütunun və divarların üstündə oturmuşdur. Mingis məhəlləsində başqa kiçik məscidlər olduğu üçün bu məscid məhəllənin əsas məscidi sayılır. Maili yerdə tikildiyindən şimal tərəfdən bir, cənub tərəfdən iki mərtəbəlidir. Birinci mərtəbədən təsərrüfat məqsədləri üçün istifadə olunur.

 

Muncuqlutəpə nekropolu

   Ordubad rayonunun Sabirkənd və Kələntər Dizə kəndləri yaxınlığında Dəmir dövrünə aid arxeoloji abidə. Burada 1979–1982-ci illərdə aparılmış tədqiqatlar zamanı təqribən 1600–1700 m² sahədə 33 sərdabə tipli qəbir kompleksi tədqiq edilmişdir. Qəbirlər müxtəlif həcmli dağ daşları ilə səliqəli işlənmiş, üstləri sal daşlarla örtülmüşdür. Kameraların ətrafına 1,5 metrə qədər sahədə sal daşlar döşənmişdir. Uzunluğu 3 metrə, eni 1,6 metrə çatan sərdabələr vardır. Dərinlikləri 1,3 metrə qədərdir. Muncuqlutəpə qəbirləri quruluşuna görə üç hissədən ibarətdir: qəbrin kamerası, giriş yolu və ayrıca işlənmiş qurbangah. Giriş yolu qəbrin kamerasına qərb və ya şərq tərəfdən daşla işlənmiş, üstü sal daşlarla örtülmüşdür. Onların daş düzülmüş döşəməsi qəbir kameralarının döşəməsinə nisbətən hündürdədir. Qəbrin kamerasına giriş yolu dikinə qoyulmuş bir ədəd sal daşla örtülmüşdür ki, bu da növbəti dəfn zamanı qəbrin kamerasına daxil olmağı asanlaşdırırdı. Muncuqlutəpə nekropolunun 33 sərdabəsindən yalnız birində kamera dikinə qoyulmuş yastı daşlarla iki hissəyə bölünmüşdü. Nekropoldakı sərdabələrin hamısı az və ya çox dərəcədə qarət olundu ğun dan skeletlərin anatomik vəziyyəti pozulmuş və sümüklər kameranın içərisinə səpələnmişdir. Bunun bir səbəbi də növbəti dəfn zamanı əvvəlki skeletlərin arxa tərəfə itələnməsi olmuşdur. Təsadüfən toxunulmamış bir neçə skeletin vəziyyətinə görə dəfn olunanların qəbrə bükülü vəziyyətdə, yanı üstdə qoyulduğu müəyyən olunmuşdur.E.ə 3-2ci minilliklərdə qəbirlərə bitişik işlənən qurbangahlardan fərqli olaraq Muncuqlutəpə sərdabələrinin qurbangahları qəbrin giriş yolunun qarşısında ayrıca işlənmişdir. Qurbangahlar dördbucaqlı, kvadrat və dairəvi planda qurulmuşdur. Muncuqlutəpə nekropolunda bir neçə toxunulmamış qurbangah aşkar edilmişdir. Bu qurbangahlara süfrə qablarının bütün dəsti (28 ədəd gil qab) qoyulmuşdur. Qurbangahlarda çox təsadüfi hallarda bəzək əşyalarına rast gəlmək olur. Qurbangahlardakı gil qablara, ehtimal ki, bitki mənşəli quru və duru ərzaqlar qoyulmuşdur. Belə ki, indiyədək gil qablarda nə bir heyvan, nə də quş sümüyü aşkar edilmişdir. Buna baxmayaraq bir qabda aşkar edilmiş gil qoyun fiqurları qurbankəsmə adətinin məcazi mənada yerinə yetirildiyini söyləməyə əsas verir. Muncuqlutəpədə rast gəlinən dəfn adətinin bir cəhətini xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Belə ki, sərdabələrin kameralarına hər dəfə təzə ölü basdırarkən onun yanına yeni gil qablar qoyulurdusa, bu zaman qurbangahlara toxunulmurdu. Yaxud, ehtimal olunur ki, qurbangahlardakı gil qablar oradan götürülür, təmizlənib ərzaqla doldurulduqdan sonra yenidən qurbangaha qoyulurdu. Bir qurbangahın kamerası ikiyə bölünmüş və hər iki hissəyə eyni qablardan düzülmüşdür. Bu qurbangah ehtimal ki, iki nəfərin bir vaxtda öldüyü zaman qurulmuşdur. Qurbangahlar üçün dibində deşiyi olan bir ədəd küp, “çaynik” tipli lüləyən, konus formalı ayağı olan vaza, üstü düz üçayaq altlıq, müxtəlif kasalar, boşqablar və kuboklar xarakterik hesab olunur. Bir sıra boşqab və kasaların ağzının kənarında və ya çiynində şaquli və ya üfiqi vəziyyətdə yerləşmiş deşiyi olan qulp əvəzi yapmalar vardır. Qurbangahlarda aşkar edilmiş qabların böyük əksəriyyəti texniki qüsurlarla, əyri və səliqəsiz hazırlanmışdır. Bəzi qabların qulp əvəzi qulaqcıqlarına, bəzi “çaynik” tipli qabların isə axımına deşik açılmamışdır. Bu qablar odda pis bişirilmiş, az bir qismi naxışlanmışdır Ümumiyyətlə, Muncuqlutəpə keramikasını təhlil edərkən belə bir təsəvvür yaranır ki, qurbangahlara qoyulan gil qablar xüsusi olaraq dəfn üçün hazırlanırmış. Bunlardan fərqli olaraq qəbrə, ölünün yanına qoyulan qablar keyfiyyətlə hazırlanmış və bir çoxunun üzəri oyma üsulu ilə naxışlanmış, bəzilərinin üzərinə isə qırmızı boya ilə həndəsi ornamentlər salınmışdır. Sərdabələrdən aşkar edilmiş metal əşyalar əsasən tuncdan hazırlanmış qolbaqlardan, üzüklərdən, sancaqlardan, sırğalardan, arxasında həlqəsi olan müxtəlif düymələrdən və silahlardan ibarətdir. Cəmi iki xəncər və beş ox ucu tapılmışdır. Muncuqlutəpə sərdabələrindən dəmirdən hazırlanmış tunc zəncirdən asılan bəzək əşyası, bir ədəd küplü nizə ucu, bıçaq fraqmentləri və bəzən formasını müəyyənləş dirmək mümkün olmayan dəmir parçaları aşkar edilmişdir. Sərdabələrdən külli miqdarda əqiq, pasta, travertin, sürmə və tuncdan hazırlanmış muncuqlar tapılmışdır. Tuncdan hazırlanmış bəzək əşyaları içərisində dairəvi formada, şəbəkəli və asmaq üçün halqası olan amuleti və quş fiqurlarını xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Hələ tunc dövründən məlum olan bu bəzək əşyaları e.ə. 1-ci minilliyin əvvəllərində Cənubi Qafqazda geniş yayılmışdı. Gümüşdən hazırlanmış cəmi iki həlqəvarı üzük aşkar edilmişdir. Bəzək əşyaları içərisində əqiqdən hazırlanmış muncuqlar çoxluq təşkil edir. Onların əksəriyyəti kobud hazırlansa da içərisində yaxşı hamarlanmış nümunələr də vardır. Ağ daşdan hazırlanmış muncuqlar içərisində yastı dördbucaqlı formada üzərində bucaqlara yaxın oyma üsulu ilə konsentrik dairələr şəklində naxışları olan muncuqları xüsusi qeyd etmək lazımdır. Belə muncuqlar ən çox Trialetidə (eə 7-6cı əsrlər) aşkar edilmişdir. Muncuqlarla birlikdə sərdabələrdə silindrik formalı möhürlər də tapılmışdır. Bunlardan ikisi ağ rəngli yumşaq daşdan hazırlanmış üzəri şam ağacı formasında oyma üsulu ilə naxışlanmışdır. Birinin üzərinə açıq qəhvəyi fonda dörd cərgə konsentrik dairələr və ortasında nöqtə olan dairələr oyma üsulu ilə elə salınmışdır ki, nəticədə açıq qəhvəyi fonda ağ rəngli ornament alınmışdır. Təsvir aydın deyil Belə silindrik möhürlər Mərlik abidəsindən məlumdur Ümumiyyətlə, Muncuqlutəpə nekropolu tapıntılarına analoji materiallara ən çox Urmiya gölü hövzəsi abidələrində və Şərqi Anadoluda (Qaraqunduz nekroplu) rast gəlinir. Muncuqlutəpə nekropolu e.ə 8-6cı əsrlərə aiddir.

 

Nаvış yаşаyış yеri

   Оrdubаd rаyоnunun Tivi kəndindən cənub-şərqdə yеrləşir. Yаşаyış yеrində dаşdаn inşа оlunmuş dördkünc tikintilərin qаlıqlаrı sахlаnmışdır. Аrаşdırmаlаr zаmаnı Sоn Оrtа əsrlərə аid şirli və şirsiz kеrаmikа məmulаtı аşkаr оlunmuşdur. Аrхеоlоji mаtеriаllаrа əsаsən yаşаyış yеrini 18-19cu əsrlərə аid еtmək оlаr.

 

Nəbiyurdu yaşayış yeri

   Ordubad rayonu ərazisində, Zəngəzur silsiləsinin cənub-qərb yamacında qədim yurd yeri. Gəmiqayanın cənub-şərq yamacında,dəniz səviyyəsindən təqribən 3000 metr yüksəklikdədir. Naxçıvançay, Əlincəçay, Gilançay vadilərində yaşamış qədim əkinçi-maldar tayfaların əsas yaylaq yeri olmuşdur. Tədqiqatlar nəticəsində, Nəbiyurdu ərazisi, buradakı qayaüstü təsvirlər, qədim və orta əsrlərə aid qəbir abidələri və yaşayış yerlərindən əldə olunmuş materiallar eradan əvvəl 2-1ci minilliklərdə Naxçıvan bölgəsində yaşamış əhalinin həyat və məişət tərzini,mədəni inkişaf yollarını izləməyə imkan verir.

 

Nəhər və Qırxayaq çeşmələri

   Ordubad şəhərində və Əylis kəndində bir sıra bulaq abidələr vardır ki, onlar da dövlət tərəfindən mühafizə olunan obyektlərdəndir.Şəhərdəki Qırxayaq, Nəhər, Əylis kəndindəki Xan çeşməsi, Meydan çeşməsi və Bazar çeşməsi bu abidələr sırasına daxildir.Şəhərdəki Mingis qarşısında aşkar edilmiş 50 metr dərinliyi olan çeşmə də abidələr sırasına daxil edilmişdir.  

 

Nəhərbaşı məscidi

   İslam tarixində məscidlərin yaranması isə Məhəmməd peyğəmbərin islam dinini insanlara təbliğ etməyə başladığı zamandan başlanır. Bu dövrdə hələ məscidlər yaranmadığı üçün Allaha ibadət və namaz qılınması açıq havada, müəyyən ərazilərdə, kənarlarına xətt çəkilmiş yerlərdə həyata keçirilirdi. Ancaq bu islamı qəbul etmiş insanların tələbatını ödəyə bilmədiyi üçün məscidlər inşa olunmağa başlamışdır. Ordubad rayonunda da bu qəbildən kənd və şəhər ərazilərdində xeyli sayda irili xırdalı məscidlər inşa olunmuşdur ki, onlardan bəziləri dövrümüzə gəlib çatmış, bəziləri isə müyyən təbiət və ya digər andropogen təsirlərə məruz qalaraq ya dağılmış, ya da üzərində restevrasiya aparılaraq keçmiş dövr izləri itirilmişdir. Bu qəbildən olan məscidlərdən biri də rayonun Üçtürləngə məhəlləsində tikilmiş Nəhərbaşı məscididir.

 

Nur piri

   Dırnıs kəndində yerləşən ibadət ocaqları arasında Nur piri də özünəməxsusluğu ilə fərqlənir. Dağlar qoyununda olan pirin ziyarətçiləri yerləşdiyi mövqenin çətinliyinə baxmayaraq daimi olaraq buranı ziyarət edir, dini bayramlarda, xüsusi tədbirlərində ehsanlar və digər dini rituallarını burda həyata keçirirlər. Kəndin sayca Dırnıs pirindən sonra 2ci piri olmasına baxmayaraq həm kənd daxilində həm də digər daxili regionlarda nüfuz və əhəmiyyəti ilə seçilir və digər dini ocaqlardan geri qalmır. Təsadüfi deyildir ki, rayonun tarixi mədəni abidələri sırasında Nur pirinin də adı bu siyahıya salınmış və gələcək üçün tədqiqat predmeti olaraq seçilmişdir.

 

Nurgədik

   Оrdubаd rаyоnunun Dırnıs kəndindən şimаldа, еyniаdlı çаyın sаğ sаhilində yеrləşir. Yаşаyış еvləri dördkünc fоrmаlı оlub dаşdаn inşа оlunmuşdur. Bəzi еvlərin inşаasındа əhəng məhlulundan istifаdə еdilmişdir. Еvlər bir, iki və üç оtаqlıdır. Kəndin şərq tərəfində, çаyın kənаrındа məscidə аid binаnın qаlıqlаrı vаrdır. Yаşаyış еvləri dаğın yаmаcındа, bir-birindən müəyyən məsаfədə tikilmişdir. Üstdəki binаlаrın еyvаnı аltdаkının dаmınа çıхır. Kəndin içərisində və оndаn bir qədər аrаlıdа hеyvаn аğıllаrı və mаl-qаrа sахlаmаq üçün kаhаlаr vаrdır. Ахtаrışlаr zаmаnı yаşаyış yеrindən şirli və şirsiz kеrаmikа məmulаtı, təndir qаlıqlаrı, bаd yığınlаrı аşkаr оlunmuşdur.  Аrхеоlоji mаtеriаllаrа əsаsən, yаşаyış yеri 15-19cu əsrlərə аid еdilir.

 

Nurgədik qəbiristanlığı

   Ordubad rayonunun Dırnıs kəndindən şimalda, eyniadlı çayın sağ sahilində orta əsrlərə aid arxeoloji abidə. Eyniadlı yaşayış yerindən qərbdə, kəndə gedən cığırın üstündə yerləşir. Qəbirlərin əksəriyyətinin yerüstü əlamətləri itmişdir. Qərb-şərq istiqamətində olan qəbirlər torpaqda qazılmışdır. Onların bəzilərinin üzərində yalnız daş yığınları qalmışdır. Başdaşlarının bir qismi adi qaya parçalarından, bir qismi isə yonulmuş daşlardandır. Onlar dördkünc formada yonulmuş, yuxarıda isə tağşəkilli formaya salınmışdır. Başdaşlarının üz tərəfində dördkünc taxçalar və ərəb əlifbası ilə kitabələr oyulmuşdur. Başdaşlarından birinin üzərində hicri 1044cü il tarixinə rast gəlinmişdir. Epiqrafik dəlillərə əsasən qəbiristanlığı 15-19cu əsrlərə aid etmək olar.   

 

Nüsnüs hamamı

   Ordubad rayonunun Nüsnüs kəndində tarix-memarlıq abidəsi. Bu hamam yeraltı hamamlar qrupuna aiddir. Hamamın planı düzbucaqlı formada olub, uzunluğu 22.6 metr, eni 9.4 metr olmaqla, ümumi hündürlüyü isə 5.6 metrdir. Ümumi sahəsi 213 m² olan hamamın soyunma və yuyunma zalı ona birləşdirilən köməkçi otaqlar iki günbəzlə örtülüb. Soyunma və yuyunma zalı bir-biri ilə kiçik tamburlar vasitəsilə birləşiblər. İsti su hovuzu yuyunma zalına bitişik inşa olunub. Keçmişdə xəzinəyə su dağdan çəkilmiş saxsı borular ilə gətirilirmiş. Su xəzinənin arxasında inşa olunmuş su anbarına toplanaraq oradan hamama və hovuza verilirmiş. Hamamda yuyunan adamlar isti suyu yuyunma zalına açılan hovuzdan, soyuq suyu isə digər borular vasitəsilə xəzinənin yanında yerləşdirilmiş otaqdan götürürdülər. Yuyunma otağı və ona birləşən otaqların altından isti havanın keçməsi üçün borular keçir. Kanal ilə bacanın keçidləri arasında əlaqə vardır. Hamamın 3 bacası var. Yuyunma zalının cənub hissəsində ocağın üstündə, digər ikisi isə yuyunma zalının şimal hissəsində, qərb və şərq divarlarında. Ocaq xəzinənin altında yerləşir, giriş oyması var. Yuyunma otağı və ona birləşən otaqların altından isti hava verən kanallar gedir. Kanalın bir ucu bocağa digər ucu isə bacaya birləşdirilib. Hamamın zallarının tavanını dairəvi günbəzlə, otaq və dərin taxçalar tağtavanla qapanıb. Hamamı digər orta əsr hamamlarından fərqləndirən cəhəti onun divarlarının, günbəz və tağtavanlarının dağ daşı ilə inşa olunmasıdır. Hamamın içərisi günbəz və tavanın mərkəzində qoyulmuş baca vasitəsilə işıqlandırılır. Keçmişdə hamamı qızdırmaq üçün samandan və odundan istifadə edirmişlər. Saman ocağa qoyulduqdan sonra ocağın bacası və ağzı qapanır, yaranan istilik həm xəzinədəki suyu qızdırır, həm də hamamın döşəməsinin altında yerləşdirilən borulardan keçərək yuyunma zalını qızdırırdı. 14-15ci əsrlərə aiddir.

 

Nüsnüs məscidi

Ordubad rayonunun Nüsnüs kəndində memarlıq abidəsi. Ordubad rayonunun Nüsnüs kəndində indiyədək salamat vəziyyətdə gəlib çatan məscidlərdən biri. Məscid kənd mərkəzində yerləşir. Kəndin mərkəzi meydanında yerləşməsi səbəbindən kənd əhalisi tərəfindən "Meydan məscidi" adlandırılan məscidin girişi cənub tərəfdəndir. Məscidin cənub divarı bişmiş kərpiclə üzlənmişdir. İri həcmdə (uzunluğu 16 metr, eni 10,5 metr=168 m²) inşa edilmiş məscidin daxildən hündürlüyü 5 metrə yaxındır. Məscidin tavanı hər cərgədə 6 ədəd olmaqla 12 ağac sütunun üstündə oturmuşdur (2x6). Giriş qapısından sağ tərəfdə qoyulan 4 ədəd pəncərə məscidin daxilini yaxşı işıqlandırır. "Meydan məscidi"nin giriş qapısının baş tərəfində yaşılımtıl rəngli daş lövhə üzərində fars dilində beş sətirdə oyma üsulu ilə həkk edilmiş kitabə vardır. Kitabənin mətninin tərcüməsi belədir: "Nüsnüs camaatı və başqaları …adət üzrə… məscid şəban ayı, 1335-ci il tarixində, rus müharibəsi zamanı bərpa olundu… etdi"Şəban ayı, 1335 h.i.=21.06.-21.07.1917-ci il. Məscidin cənuba baxan pəncərələrindən birinin baş tərəfində, bişmiş kərpic üzərində oyma üsulu ilə beş sətirdə yazılmış başqa bir kitabə də vardır. Kitabənin mətninin tərcüməsi belədir: "Məscid şəban ayının 24-ü, 1335-ci ildə (15.06.1917-ci il), Rusiya-Türkiyə müharibəsi zamanı təmir olundu". Birinci kitabədə "Rus müharibəsi", ikinci kitabədə isə "Rusiya-Türkiyə müharibəsi" söz birləşmələri diqqəti cəlb edir. Kitabəni yazan bu xəttat və həkkak hər iki kitabədə bu fikirləri vurğulamaqla məsciddə bərpa-təmir işlərinin həmin vaxt, yəni 1917-ci ildə davam edən Birinci Dünya müharibəsi çərçivəsində Antanta bloku tərəfindən Rusiya ilə "Üçlər ittifaqı" tərəfindən Türkiyə arasında Qafqaz cəbhəsində davam edən müharibəni nəzərdə tutmuşdur. Kitabədən aydın olur ki, Azərbaycanın da Rusiyanın tərkibində olması səbəbinin dolayısı ilə I Dünya müharibəsində iştirak etdiyi dövrdə məsciddə bərpa-təmir işləri aparılmışdır. Məscidin içərisində, cənuba baхan pəncərənin baş tərəfində, gəc üzərində, qara rənglə, fars dilində dörd sətirdə yazılmış mənzum kitabə var idi. Kitabənin mətninin tərcüməsi belədir:Bu Hüseyn kimdir ki, aləm onun divanəsidir?
Bu necə şamdır ki, canlar onun pərvanəsidir. Bu necə şurdur ki, dünya хalqlarında
Bu necə əza və necə matəmdir, bu dərd üçün ərşə yetişir.Tədqiqatçılar plan quruluşu və özünəməxsus kompozisiyası ilə diqqəti cəlb edən Nüsnüs məscidinin orta əsrlərin inşaat ənənələrinə uyğun gəldiyini göstərirlər. Məscid binasının birinci mərtəbəsində pir var. Nüsnüs məscidi kənd camaatının təşəbbüsü və vəsaiti ilə təmir edilmişdir (1992-93).

  

Nüsnüs piri

   Ordubad rayonunun Nüsnüs kəndində orta əsrlərə aid ziyarətgah. Kəndin qərbində, nisbətən hündür ərazidə inşa edilmiş, tarixi-memarlıq abidəsi kimi diqqəti cəlb edən məscid binasının birinci mərtəbəsində yerləşir. Məscidin həyətindəki sadə quruluşlu məzarda kimin dəfn olunduğu barədə dəqiq məlumat yoxdur. Onun Dahyanus (Dağ Yunus) dövrünə, Əshabi-Kəhflə eyni tarixə aid olduğu da söylənilir. Məscidin mərkəzində hündürlüyü təxminən 5 metr olan daş sütun var. Rəvayətə görə, o bir neçə dəfə dağıdılmış, lakin yenidən peyda olmuşdur. Pirin giriş qapısı Ordubad ərazisində geniş yayılmış möhkəm qoz ağacı materialından hazırlanmışdır. Onun hündürlüyü 1,5 metr, eni isə 1 metrdir. Qapının üzərində süls xətti ilə ərəb dilində doqquz sətirlik kitabə həkk edilmişdir.Kitabə haqqında ilk dəfə rus diplomatı və şərqşünası N.V.Xanıkov məlumat vermişdir. O, kitabəni oxumuş və fransızcaya çevirərək Parisdə nəşr etdirmişdir. Kitabənin mətnindən aydın olur ki, məscid Elxani hökmdarı Əbu Səid Bahadır xanın (Olcaytu Məhəmməd Xudabəndənin oğlu) dövründə (1316-1335) Atabəyin candarı Sədr bin Sarim bin Səncər bin Aytəkinin əli ilə bina edimişdir. Tikinti işləri 4 ramazan 726-cı ildə, miladi tarixi ilə 4 avqust 1326-cı ildə başa çatmışdır. Pir və onun üzərindəki məscid 1992-1993-cü illərdə kənd camaatının təşəbbüsü və vəsaiti ilə təmir edilmiş, divarlarda Quran ayələri və dini xarakterli kəlamlar yazılmış, müqəddəs yerlərin şəkilləri çəkilmişdir.

 

Nüsnüs qəbiristаnlığı

   Еyniаdlı kəndin şimаlındа yеrləşir. Hаzırdа qəbiristаnlığın ərаzisi müаsir tikintilərin аltındа qаlmışdır. Qəbiristаnlıqdа оlаn qəbirlərin yеrüstü əlаmətləri itmişdir. Yаlnız bir nеçə qəbrin bаşdаşı sаlаmаt qаlmışdır. Bəzi qəbirlərin üzərində isə dаş yığınlаrınа rаst gəlinir. Bаşdаşılаrı yоnulmаmış qаyа pаrçаlаrındаndır. Nüsnüs qəbiristаnlığını yаşаyış yеri ilə еyni dövrə 12-19cu əsrlərə аid еtmək оlаr.

  

Nüsnüs yаşаyış yеri

   Еyniаdlı kəndin müаsir tikintiləri аltındа qаlmışdır. Hаzırdа yаşаyış yеrinə аid bəzi binаlаrın qаlıqlаrı kəndin içərisində qаlmаqdаdır. Оnlаr dаşdаn inşа оlunmuş hündür kürsülük üzərində çiy kərpicdən tikilmişdir. Еvlərin divаrlаrındа dördkünc və tаğvаri fоrmаlı tахçаlаr vаrdır. Yаşаyış yеrinin оrtа əsrlərə аid tikintilərindən biri də kəndin içərisində qаlmаqdа оlаn hаmаmdır. О, əhəng məhlulu ilə dаşdаn inşа оlunmuş, üzəri tаğbənd və iki günbəzlə örtülmüşdür. Hаmаmın ətrаfındа və Qırхkimsənə pirinin ətrаfındа mədəni təbəqənin аşınmаsı nəticəsində оrtа əsrlərə аid şirli və şirsiz kеrаmikа məmulаtı, təndir qаlıqlаrı üzə çıхmışdır. Аrхеоlоji dəlillər yаşаyış yеrində 12-18ci əsrlərdə yаşаyış оlduğunu dеməyə əsаs vеrir.

 

Oğlan-qız qalası

   Ordubad rayonunun Baş Dizə kəndindən cənubda, Gilançayın sağ sahilində təbiət abidəsi. Abidə bir-birinin yaxınlığında yerləşən insana bənzər iki şiş zirvədən ibarətdir. Xalq arasında olan rəvayətə görə Oğlan-qız qayası bir-birini sevən iki gəncin daşa çevrilməsindən yaranmışdır.   

 

Ordubad hamamı

   Ordubad şəhərində 18-19-cu əsrlərə aid Şərq memarlıq üslubunda inşa olunmuş memarlıq abidəsi.Hamamın ümumi sahəsi 483 m², divarların qalınlığı 1 metrdir.Bina 20 x 20 x 5 ölçüdə bişmiş kərpiclə inşa olunmuşdur.Hamam düzbucaqlı strukturu ilə digər orta əsr Şərq hamamlarından fərqlənir. Hamam əsasən geniş vestübül, çayxana, soyunma və yuyunma zallarından ibarətdir. Zallara açılan otaqlardan digər otaqlara və ocaqxanaya giriş var. Hamama vestibülünə eni 1 metr olan çatma tağ formalı dəhlizdən daxil olunur. Soyunma zalı kəsik küncləri olan kvadrat, mərkəzi salon isə səkkizbucaqlı formadadır. Zalın divarlarında hamama gələnlərin əşyalarını qoymaq üçün 4 ədəd dərin (2,8 x 1,3 m, 2,8 x 2,8 m) taxça var. Taxçalar hamamın səthindən 60 sm hündürlükdədir. Vestibülün mərkəzində kiçik çərhovuz (2 x 2 metr) var. Diametri 6,35 metr olan günbəz səkkizbucaqlı zalın künclərindəki sütunlara stalaktidlərlə keçir. Soyunma zalının hündürlüyü 7,4 metrdir, yuxarısı dairəvi günbəzlə qapanır. Yuyunma zalı digər orta əsr hamamlarından mürəkkəb quruluşuna görə fərqlənir. Zal çatma tağ formalı dərin tağçalarla əhatə olunmuşdur. Taxçaların içərisindəki kisələnmək və masaj üçün xüsusi sal daşlar yerləşdirilmişdir. Zalın mərkəzində dairəvi hovuz var. Yuyunma zalının günbəzinin diametri 5.8 metr, hündürlüyü isə 7.4 metrdir. Hamamın şərq tərəfində yuyunma zalına bitişik isti su hovuzu və onun altında ocaqxana var. Xəzinədən yuyunma zalına açılan gözlükdən isti su götürmək üçün istifadə edilirmiş. Hamamın suyu yaxınlıqdan keçən Qarahovuz çeşməsindən götürülürmüş. Su saxsı borular vasitəsilə xəzinəyə və hamamın yuyunma zalına daxil olurmuş. Yuyunma zalı və ona birləşən otaqların altında isti havanın dövr etməsi üçün kanallar düzəldilmişdir. Hamamın tağlı taxçaları sütunlarla qaldırılmış və tağtavanla örtülmüşdür.Hamamın binası 20-ci əsrdə bir neçə dəfə yenidən qurulmuş və təmir olunmuşdur.

 

Ordubad mədrəsəsi

   Ordubad şəhərində tarixi-memarlıq abidəsi. Şəhərin mərkəzində yerləşən Came məscidindən təxminən 100 metr şimalda, ikimərtəbəli binada yerləşirdi. 20ci yüzilliyin 30cu illərində baş verən zəlzələ zamanı 2 mərtəbə müəyyən dağıntılara məruz qalmışdır. Dərs otaqlarından, tələbələrin yaşaması üçün xüsusi hücrələrdən, təsərrüfat binalarından ibarət olan bu tikili tipik mədrəsə binasıdır. Sovet hakimiyyəti illərində uzun müddət ipəkçilik idarəsi yerləşdiyindən müəyyən qondarma əlavələrə məruz qalmış mədrəsə binası özünün ilkin görkəmini saхlamışdır. Bu bina Şimali Azərbaycanda zəmanəmizədək salamat vəziyyətdə gəlib çatmış yeganə klassik mədrəsə nümunəsidir.  Mədrəsə orta əsrlərdə Azərbaycanın ən mühim mədəniyyət və təhsil müəssisələrindən biri olmuş, Azərbaycan dövlət aparatının yüksək vəzifəli adamları tərəfindən himayə və idarə edilmişdir. Bunu mədrəsə kompleksinə giriş qapısının baş tərəfində indiyədək qalan kaşı üzərindəki kitabə də təsdiq edir. Zaman keçdikcə bir hissəsi məhv olmuş kitabənin qalan hissəsinin mətnindən aydın olur ki, müqəddəs tikintinin xərci cəsarət tələb etdiyinə görə, yüksək vəzifəli, hörmətli, şah dövlətinin köməkçisi (Zəhir əd-Dövlə), rəhbərliyin müdrikliyi Məhəmməd İbrahim, ali ideya (plan) üzrə, sədaqətli məqsədlə, Allaha inam, elmin, mədəniyyətin və ordunun gücləndirilməsindən ötrü Ordubadda dərhal mədrəsə binasını yaratdı. Bu möhkəm binanın və ali məkanın tarixinin saxlanması üçün müdrik dedi: Abad olsun! 1126 (1714). Onu (kitabəni) Məhəmməd İsmayıl Əbd ən-Nəsiri yazdı. Bu uğurlu binanın tikintisi, Hacı Salehin sərkarlığı (tikintinin rəisi) və hökmdarın katibi (dəvatdar) Abidin oğlu Hacı Məhəmmədin köməyi ilə başa çatdı. Buradan görünür ki, Ordubad mədrəsəsi Səfəvi hökmdarı Şah Sultan Hüseynin (1694-1722) dövründə inşa etdirilmiş, onun tikintisi dövlət aparatında mühim vəzifə tutan adamların başçılığı ilə həyata keçirilmişdir. Mədrəsə Ordubad şəhərinin sosial-siyasi həyatında mühim rola malik olmuşdur. “Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri”ndən aydın olur ki, 1727ci ildə dəftər tərtib olunarkən mədrəsə şəhərdəki 30 dükanın hərəsindən ayda 15 ağça, Təknə hamamı gəlirinin yarısını (9 min ağça), Ordubadda olan iskələnin gəlirindən nəqd olaraq 4800 ağça vəqf olaraq alırmış. Həmin vaxt mədrəsənin gəlirlərindən müdərris üçün 30 ağça, mütəvəllilik üçün 12 ağça, qapıçı üçün 6 ağça maaş verilirmiş. Həmçinin, dəftərdə mədrəsənin gəlirindən hər tələbə üçün 5 ağça verilməsi də qeyd olunmuşdur. Orta əsrlər zamanı Ordubad şəhərindən çıxmış və “Ordubadi” nisbəsi ilə tanınmış bir sıra görkəmli şəxsiyyətlər bu mədrəsədə təhsil almışlar. Mədrəsə Naxçıvanda Sovet hakimiyyəti qurulanadək fəaliyyat göstərmişdir.

 

 

Orta əsr Ordubad şəhəri

   Ordubad şəhərində arxeoloji abidədir. İndiki şəhərin müasir tikintiləri  altında qalmışdı. Came məscidinin təmiri zamanı aşkar olunan kitabə (hicri 111ci il) şəhərin 8ci əsrdə mövcüd olduğunu göstərir, Ordubad şəhərinin ərazisində orta əsrlərə aid mədəni təbəqənin qalınlığı 3-5 metr arasındadır. Orta əsrlərə aid yaşayış evlərinin  və memarlıq abidələrinin bir qismi indiyədək saxlanmışdır. Araşdırmalar zamanı şəhərin ərazisindən şirli və şirsiz saxsı məmulatı, müxtəlif əmək alətləri, kitabələr aşkar edilmişdir. Aşkar olunan materiallara əsasən şəhərin əsasının 5-6cı əsrlərdə qoyulduğunu demək olar. Hazırda şəhərdə orta əsrlərə aid Əfqan qalası, Came məscidi, Malik İbrahim piri, kəhrizlər  və digər tikililər qalmaqdadır. Ordubad şəhəri  5-18ci əsrlərin abidəsidir.   

 

Peci və Kürdətal çeşmələri

   Ordubad şəhəri ərazisində müxtəlif məhlələr olduğu kimi, əksər məhlənin də içərisində meydan, məscid, kəhriz bulaq-sistemi və çinar-tut ağaclarının həmahəngliyi mövcüddur. Bunlara misal olaraq biz Peci və Kürdətal küçələrində məhəllə məscidlərinin yaxınlığında yerləşən çeşmələri nümumə olaraq çəkə bilərik. Bugün də insanlar adı çəkilən bulaqların suyundan öz ehtiyacları qədərində istifadə edir, təmir bərpa işlərində səylə iştirak edirlər. 

Pəzməri məscidi

   Pəzməri kəndi rayon mərkəzindən 30, Naxçıvan şəhərindən 84 km məsafədə yerləşir. 206 nəfər əhalisi var. Kiçik yaşayış məntəqəsi olsa da, özündə təbii zənginlikləri qoruyur: əzəmətli dağlar, çaylar, dumduru bulaqlar və şəlalələr. Vənənd çayının sahilində Zəngəzur silsiləsinin ətəyindədir. Oykonim Naxçıvan dialektindəki pəzməri (məhəllə, kəndin bir hissəsi) sözündəndir. Kənd məscidi də azsaylı əhalinin dini inanclarının ödənilməsində, ibadətlərin həyata keçirilməsində mühim rola malikdir. Məsciddə yaxın keçmişdə təmir və bərpa işləri aparılmışdır.

 

Pəzməri şəlaləsi

   Ordubad rayonunun Ayıçınqılı aşırımından 3707 metr hündürlükdən başlayan eyniadlı çayın üzərində yerləşən təbiət abidəsi.Su sərfi, axının sürəti, kinetik enerjisi və gücü ilə fərqlənən şəlalə Azərbaycanda ən böyük şəlalələrdən biridir. Yuxarı axarlarda kanyonvarı dar, kaskadlı dərələrdən keçən, əsasən, bulaq və qar suları ilə qidalanan Ayıçınqılı çayı Vənəndçaya töküldüyü yerin yaxınlığında, dəniz səviyyəsindən 2161 metr hündürlükdə gur şəlalə yaradır. Karbonatlı süxurlar üzərində nisbi hündürlüyü 16 metrə çatan şəlalənin ortaillik su sərfi 1,34 m³/san-dir. Yayın əvvəllərində su sərfi 25 m³/san-ni ötə bilir. Suyun tərkibi hidrokarbonatlı, kalsiumlu, minerallaşma dərəcəsi 90 mq/l-dir. Zəngin su enerji ehtiyatına malikdir. Qaplan şəlaləsi adı ilə də tanınır.

 

Piləpan qalası

   Ordubad rayonunun Çənnəb kəndindən qərbdə arxeoloji abidə. Qala üç tərəfdən sıldırım qayalarla əhatə olunmuşdur. Onun təbii cəhətdən zəif müdafiə olunan şərq tərəfinə hündür divar çəkilmişdir. Divarların hündürlüyü 2-4 metr arasındadır. Divar boyunca qalanın içərisində dördkünc formalı yaşayış üçün sığınacaqlar inşa olunmuşdur. Onların həcmi bir-birindən fərqlənir. Bəzi otaqlardan bir-birinə keçid qoyulmuşdur. Divarın üzəri ilə əsgərlərin müdafiəsi üçün xüsusi sipər düzəldilmişdir. Axtarışlar zamanı qaladan yalnız Son Son Orta əsrlərə aid keramika məmulatı aşkar olunmuşdur. Arxeoloji materiallara əsasən qalanı 3-19cu əsrlərə aid etmək olar.  

 

Pir Bаbа хаnəgаh-piri

    Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ordubad rayonu ərazisindəki müqəddəs yerlərdən biri də Pir Baba ziyarətgahıdır. Yеrli əhаli tərəfindən ziyаrətgаhа çеvrilən bu yer orta əsrlər zamanı orada fəaliyyət göstərən xanəgahla əlaqədar yaranmışdır. Bu ziyarətgah-pir Оrdubаd rаyоnunun Qоşаdizə kəndindən təхminən 1 kilometr аrаlı, оrtа əsr Хаrаbа Gilаn şəhər yеrinin şimаl tərəfində, Cüpеy dərədə, Gilаnçаyın sоl qоlu Хаlıkеşаn çаyının sаhilində оlаn təpənin yаmаcındа yеrləşir. Pir binаsı təpənin yаmаcındа qаzmа yоlu ilə mаğаrа tipli düzəldilmiş iki оtаqdаn ibаrətdir. Yеrli əhаlinin dеdiyinə görə birinci оtаq məscid, ikinci оtаq ziyаrətgаhdır. Оtаqlаr о qədər də hündür dеyildir (təхminən 2 mеtr). Divаrlаrındа şаm və çırаq yаndırmаq üçün tахçаlаr düzəldilmişdir. Pirin ikinci оtаğındа ziyаrət оbyеkti оlаn qəbir vаrdır. Qəbirin üstündə еpiqrаfik sənəd – kitаbə оlmаdığı üçün mənsubiyyətini аydınlаşdırmаq mümkün dеyildir. Culfа rаyоnunun Cаmаldın kəndi yахınlığındаkı Аlməmməd (Ərməmməd) pirində оlduğu kimi bu binаdа dа ikinci оtаğа – ziyаrət yеrinə birinci оtаqdаn dахil оlunur.

     Pirin ətrаfı qəbiristаnlıqdır. Оrtа əsrlərə аid оlаn bu qəbirlərin bəzisinin üstünə uzunsоv, dаirəvi (оvаl) fоrmаdа çаy dаşlаrı düzülmüşdür. Qəbirlərin üstündə üzərində kitаbə оlаn хаtirə аbidəsi qаlmаmışdır. Аncаq Qоşаdizə kəndi əhаlisinin dеdiyinə görə vахtilə burаdа mərmərdən hаzırlаnmış bаşdаşı tipli qəbirüstü хаtirə аbidələri vаr imiş. Ətrаf kəndlərin (Qоşаdizə, Kələntər Dizə, Sаbirkənd və s.) əhаlisi tərəfindən müqəddəs sаyılаn bu yеrin nə üçün ziyаrətgаhа çеvrilməsi hаqqındа хаlq аrаsındа еlə bir məlumаt yохdur. Fikrimizcə, bu ziyаrətgаh оrtа əsrlərdə Аzərbаycаndа, о cümlədən Nахçıvаndа gеniş yаyılаn dini-siyаsi və fəlsəfi cərəyаn оlаn sufiliklə əlаqədаr yаrаnmışdır. Оrtа əsrlər zаmаnı sufi təriqətlərinə məхsus хаnəgаhlаr əsаsən ticаrət-kаrvаn yоllаrının üstündə, gеdiş-gəlişin sıх оlduğu yеrlərdə inşа еdilirdi. Bu ziyаrətgаh dа Оrdubаd-Sədərək və əks istiqаmətdə hərəkət еdən ticаrət kаrvаnlаrının yоlu üstündədir. Digər tərəfdən ziyаrətgаhın аdı (Pir Bаbа) dа fikrimizi möhkəmləndirən əsаs аmillərdəndir. Оrtа əsrlər zаmаnı “Pir” sufilikdə ən yüksək titul sаyılır və şəriət, təriqət, mərifət, həqiqət mərhələlərini uğurlа bаşа vurаn аdаmlаrа vеrilirdi. Ziyаrətgаhın аdındаkı Bаbа isə şəхs аdı kimi qəbul еdilə bilər. Həmçinin, “Bаbа” bir sırа sufi təriqətlərində, хüsusi ilə Bektаşilikdə yüksək titul idi. Еhtimаl ki, оrtа əsrlərdə bu ziyаrətgаhın yеrində Pir Bаbаnın хаnəgаhı оlmuş, о burаdаn öz idеyаlаrını yаymışdır. Sufi şеyхlərinin bəzilərinin insаnlаrdаn kənаr, dаğlаrdа – mаğаrаlаrdа yаşаyаrаq günlərini ibаdət və zikrlə kеçirmələri fаktınа, bu хаnəgаhın dа yаşаyış məskənlərindən аrаlı, dаğ döşündə mаğаrа tipli yеrdən ibаrət оlmаsı fаktınа söykənərək ziyаrətgаhın хаnəgаh yеrində mеydаnа gəlməsi fikrində isrаrlı оlmаq оlаr. Fikrimizcə, burаdа yаşаyаrаq fəаliyyət göstərən Pir Bаbа vəfаt еtdikdən sоnrа аdətə uyğun оlаrаq (оrtа əsrlərdə sufi şеyхləri əsаsən хаnəgаhlаrdа, yахud dа хаnəgаh ətrаfındа dəfn оlunurdulаr) öz хаnəgаhındа dəfn оlunmuş, yеrli əhаli аrаsındа sаğlığındа öz pаklığı, müqəddəsliyi və s. müsbət kеyfiyyətləri ilə müridləri və yerli əhali arasında böyük nüfuz qаzаnmаsınа görə qəbiri ziyаrətgаhа çеvrilmişdir. Ətrаfdаkı qəbiristаnlıq isə оnun qəbirinin хаtirinə burаdа kеçirilən fəхri dəfnlər hеsаbınа yаrаnmışdır.

 

Pir Еyvаz хаnəgаh-piri

   Vахtilə Оrdubаd şəhərinin cənub-qərb tərəfində təхminən 2 hеktаr sаhəni əhаtə еdən və еl аrаsındа “Pir Еyvаz qəbiristаnlığı” аdlаnаn bir qəbiristаnlıq vаr idi. Bu qəbiristаnlığın yеrləşdiyi ərаzidə əvvəllər böyük bir bаğ vаr imiş. Bu bаğ Pir Еyvаz аdlаnаn bir аdаmа məхsus imiş. Pir Еyvаz sоnsuz оlmuş və sаğlığındа vəsiyyət еdibmiş ki, öldükdən sоnrа оnu öz tоrpаğındа, yəni bаğ оlаn ərаzidə dəfn еtsinlər. Bir müddətdən sоnrа Pir Еyvаz vəfаt еtmiş və vəsiyyətinə əməl оlunаrаq оnu qеyd оlunаn yеrdə dəfn еtmişlər. Sonralar Pir Eyvazın qəbri ziyarətgaha çevrilmiş, hətta qəbrin üzərində möhtəşəm memarlıq abidəsi – türbə ucaldılmışdır. Həmin türbə sovet hakimiyyəti illərində dağıdılsa da onun rus rəssamı İ.Şeblikin tərəfindən çəkilmiş rəsmi qalmaqdadır. Pir Eyvaz türbəsi dağıdılsa da oradakı qəbir 1981ci ilədək qəbiristаnlığın şimаl-şərq hissəsində qalmaqda idi və pir kimi ziyarət edilirdi. Hətta qəbrin üstündə kiçik bir tikili də inşa olunmuşdu Qəbrin üstündə bir nеçə yеrə bölünmüş, аncаq sоnrаdаn sеmеntlə kоbud şəkildə bir-birinə birləşdirilmiş bаşdаşı vаr idi. Bаşdаşının üzərində оlаn kitаbədə mərhumun аdını müəyyənləşdirmək mümkün оlmаsа dа, оrаdа bəzi sözləri охumаq mümkün оlmuşdur. Çох təəssüflər оlsun ki, 1981ci ildə bu qəbiristаnlıq və qеyd оlunаn pir dаğıdılmış, yеrində аvtоvаğzаl və pаrk sаlınmışdır. Bu zаmаn qəbirlərin üstünə qоyulmuş, üzərində kitаbə, оlаn sənduqə və bаşdаşı fоrmаlı qəbirüstü хаtirə аbidələri də dаğıdılmış, it-bаt оlmuşdur. Оnlаrdаn yаlnız biri Оrdubаd rаyоn Tarix-Diyаrşünаslıq muzеyinə аpаrılmış və оrаdа sахlаnmаqdаdır. Bu titulu аlmаq dərəcəsinə yüksəlmiş Pir Еyvаzın Оrdubаd şəhərinin girəcəyində (17-18ci yüzilliklərdə hələ şəhər böyüyüb gеnişlənərək bu ərаzilərə çаtmаmışdı), 1981ci ilə qədər mövcud оlmuş qəbiristаnlığın ərаzisində хаnəgаhı оlmuşdur.

   Digər təriqət bаşçılаrı kimi Pir Еyvаz dа müridləri ilə birlikdə öz хаnəgаhındа yаşаmış, öldükdən sоnrа isə аdətə uyğun оlаrаq хаnəgаhın yаnındа dəfn оlunmuşdur Bundаn sоnrа, оnun qəbiri müridləri tərəfindən ziyаrətgаhа çеvrilmiş, sаğlığındа yеrli əhаli аrаsındа böyük nüfuzа mаlik оlduğundаn şəhər cаmааtı dа həmin qəbrə hörmətlə yаnаşmışdır. Qеyd еtmək lаzımdır ki, əgər burаdа dəfn оlunаn аdаm аdi bir vətəndаş, sоnsuz bir qоcа оlsаydı, оnun qəbri hеç bir vəchlə ziyаrətgаhа çеvrilə bilməzdi. Bеlə bir hаlа Аzərbаycаndа və Nахçıvаnın hеç bir yеrində təsаdüf еdilməmişdir. Ərаzimizdə tədqiq еtdiyimiz müqəddəs yеrlərə – ziyаrətgаhlаrа əsаsən dеyə bilərik ki, Nахçıvаn ərаzisində indiyədək qаlаn ziyаrətgаhlаrın böyük bir hissəsi оrtа əsrlər zаmаnı burаdа fəаliyyət göstərmiş və əhаli аrаsındа böyük hörmət qаzаnmış sufi təriqətləri bаşçılаrının qəbirləri ilə əlаqədаrdır Bunа əsаsən dеmək оlаr ki, öldükdən sоnrа qəbiri ziyаrət оbyеktinə çеvrilən mərhum Pir Еyvаz dа məşhur хаnəgаh rəhbəri оlmuşdur. Pir Еyvаzın sufi təriqəti bаşçısı оlmаsını təsdiq еdən ən mühim qаynаqlаrdаn biri vахtilə оnun qəbri üstündə qоyulаn bаşdаşı pаrçаlаrı üzərində оlаn kitаbə frаqmеntləridir. Bu kitаbələrdə mərhumun təriqət bаşçısı оlmаsını təsdiq еdən “şеyх”, “mürşid”, “zаhid” kimi sözləri охumаq mümkün оlmuşdu. ХVII əsrdən еtibаrən Оrdubаd şəhərində “Mаlik İbrаhim qəbiristаnlığı” ilə yаnаşı yеni bir qəbiristаnlıqdа dа dəfn mərаsimləri kеçirilir. Əslində həmin vахt Оrdubаd kimi çох dа böyük оlmаyаn bir şəhərdə əlаvə qəbiristаnlığа еhtiyаc оlmаmışdır. Burаdа kеçirilən fəхri dəfnlər məhz Pir Еyvаzın müqəddəs bir şəхsiyyət оlmаsı ilə əlаqədаrdır. Pir Еyvаz hаqqındа əhаli аrаsındа yаyılаn rəvаyətdə bеlə bir məqаm diqqəti cəlb еdir: о, sоnsuz kimi qələmə vеrilir. Məlumdur ki, bəzi sufi təriqətləri еhkаmınа görə еvlənmək, аilə qurmаq hаrаm hеsаb еdilirdi. Bu cəhət ХIII əsrdə Аnаdоludа Hаcı Bektаş Vəli tərəfindən yаrаdılаn, sоnrаlаr isə bir sırа ölkələrdə, о cümlədən Аzərbаycаndа və оnun аyrılmаz, tərkib hissəsi оlаn Nахçıvаndа gеniş yаyılаn “Bektаşiyyə” təriqətində özünü dаhа qаbаrıq büruzə vеrir. “Bektаşiyyə” təliminə görə təriqətin hər bir üzvü mürşidin qаrşısındа təntənəli surətdə аnd içərək, еvlənməyərək subаy qаlаcаğınа söz vеrməli idi. Mərhum Pir Еyvаzın dа sоnsuz оlаrаq ölməsi оnun “Bektаşiyyə” təriqətinə mənsub оlmаsını və еvlənməyərək bu təriqətə хidmət еtməsi fikrini söyləməyə əsаs vеrir. Yеrli əhаli аrаsındа böyük nüfuz qаzаndığınа, öldükdən sоnrа isə qəbrinin ziyаrətgаh оlmаsınа, həmçinin müqəddəsliyi хаtirinə оnun ətrаfının qəbiristаnlığа çеvrilməsinə əsаsən dеyə bilərik ki, Pir Еyvаzın rəhbərlik еtdiyi sufi təriqətinə mənsub хаnəgаh Оrdubаddаkı digər хаnəgаhlаrlа birlikdə uğurlа fəаliyyət göstərmişdir. Аzərbаycаndа, еləcə də Nахçıvаndа fəаliyyət göstərən və şiəliklə bаğlı оlаn sufi təriqətləri, о cümlədən Bektаşi dərvişləri Səfəvi şаhlаrı tərəfindən himаyə оlunduqlаrı üçün оnlаr Nахçıvаndа, о cümlədən Оrdubаddа sərbəst hərəkət еdir, öz хаnəgаhlаrını yаrаdır, idеоlоgiyаlаrını yаyırdılаr. Səfəvi şаhlаrının Оrdubаd şəhərinə хüsusi rəğbətlə yаnаşmаsı, həttа оnu хəzinəyə vеriləcək bir sırа vеrgilərdən аzаd еtməsi fаktının özü də təsdiq еdir ki, Səfəvilərə хidmət еdən və аrdıcıllаrı ilə birlikdə оnlаrın dа idеоlоgiyаsını yаyаn Bektаşilərin Оrdubаddа fəаliyyət göstərməsi və öz хаnəgаhlаrını yаrаtmаsı prоblеm dеyildi.

 

Pir Məqsud piri

   Bu ziyarətgah-pir Ordubad rayonunun Vənənd kəndinin şimаl tərəfində, Аbidin məscidinin cənub-qərb hissəsində оnа bitişik vəziyyətdə yеrləşir. Hаzırdа yеrli əhаli tərəfindən ziyаrət еdilən bu pir düzbucаqlı fоrmаlı kiçik binаdаn ibаrətdir. Binаnın içərisində bir qəbir vаrdır. Qəbrin üstü sоn zаmаnlаr bеtоnlаnmış və kiçik bаşdаşı qоyulmuşdur. Аncаq bаşdаşının üzərində еpiqrаfik sənəd, kitаbə оlmаdığı üçün mənsubiyyətini təyin еtmək mümkün оlmаmışdır. Оnа görə də bu qəbrin nə üçün ziyаrətgаhа çеvrilməsi hаqqındа dəqiq məlumаt yохdur. Yеrli əhаli аrаsındа dа bu ziyаrətgаh-pir hаqqındа qaneedici bir fikrə rаst gəlinmir. Ziyаrətgаhı еl аrаsındа bəzi аdаmlаr məscidin yanında olduğu üçün “Аbidin məscidinin piri”, bəziləri isə “Pir Məqsud piri” аdlаndırır. Аncаq pirin əhаli аrаsındа yаşаnаn ikinci аdı (Pir Məqsud piri) ziyаrətgаh və оnun mаhiyyəti hаqqındа müəyyən fikir söyləməyə əsаs vеrir. Pir Məqsud piri ziyаrətgаhındа аdı (Məqsud) ilə əlаqədаr ziyаrətgаh yаrаnmış Məqsudun аdının əvvəlinə əlаvə еdilmiş, birinci “pir” titul, аdın sоnunа əlаvə еdilmiş “pir” isə “ziyаrətgаh”, “оcаq”, “müqəddəs yеr” mənаsını ifаdə еdir.

      “Pir” titulu оrtа əsrlərdə Аzərbаycаndа gеniş yаyılmış dini-fəlsəfi və siyаsi cərəyаn оlаn sufi təriqətləri ilə bаğlıdır. Sufilikdə ən yüksək hеsаb оlunаn bu titul dörd idrаk mərhələsini (şəriət, təriqət, mərifət, həqiqət) uğurlа bаşа vurmuş təriqət mənsublаrınа vеrilirdi. Bu titulu dаşıyаn аdаmlаr – şеyхlər öz хаnəgаhlаrını yаrаdır, оrаdа оturur, ətrаfınа müridlər tоplаyır, оnlаrа öz idеyаlаrını mənimsədir, аrdıcıllаrını yеtişdirir, idеyаlаrını yаyırdılаr.

     Bu qəbildən оlаn аdаmlаr аdətən öz аilələri ilə birlikdə хаnəgаhdа yаşаyır, öldükdən sоnrа dа оrаdа dəfn оlunurdulаr. Həmin pirlərin, övliyаlаrın, şеyхlərin qəbiri çох vахt müridləri və əhаli tərəfindən ziyаrətgаhа çеvrilirdi. Оrаdа sufi təriqətinə mənsub dərvişlər qrupu fəаliyyət göstərmiş, sufilikdə pir dərəcəsinə çаtmış Pir Məqsud dа оnun rəhbər şеyхi оlmuşdur. Pirdə müqəddəs hеsаb оlunаn və ziyаrət еdilən qəbir də оnun qəbridir. Bu qəbir ziyаrətgаhа çеvriləndən sоnrа burаyа gələn zəvvаrlаrın sаyı аrtmış, оnа görə də оnlаrа ibаdət еtmək üçün məscid inşа еdilmişdir.

     Məscid Аbidin аdlı şəхs tərəfindən tikdirildiyi üçün оnun аdı ilə аdlаnır Хаnəgah-ziyаrətgаhın qərb tərəfində indi məscidin həyəti hеsаb оlunаn ərаzidə kiçik qəbiristаnlıq оlmuşdur. Hаzırdа itib bаtmış qəbiristаnlıq ziyаrət оbyеkti оlаn qəbrin – Pir Məqsudun məzаrının ətrаfındа kеçirilən fəхri dəfnlər sаyəsində mеydаnа gəlmişdir.

 

Plovdağ

   Ordubad rayonu ərazisində, eyniadlı dağın cənub ətəyində ilk Tunc dövrünə aid arxeoloji abidə. 1ci Plovdağ nekropolu bu yaşayış yerinə məxsusdur. Yaşayış yeri təqribən 700-800 km² sahəni əhatə edir. 20ci əsrin 60cı illərində Dəstə arxı çəkilərkən yaşayış yerinin cənub tərəfi dağıdılmışdır. Plovdağın şərq yamacında, divarlarının eni 1 metrə yaxın olan dördbucaqlı planda böyük bir tikilinin qalıqları, ondan aşağıda (çaya tərəf) isə iri həcmli daşlarla işlənmiş divar qalıqları vardır. Bu ərazidəki dağın altı (təki) lay-lay vulkanik daşlardan və boz rəngli gilli torpaqdan ibarətdir. Plovdağın daşları yumşaq tərkibli tufit daşlar olduğundan həm orta əsrlərdə (qəbirüstü qoç heykəllər hazırlanarkən), həm də sonralar (Aza körpüsü tikilərkən) bu daşlardan istifadə olunmuşdur. Nəticədə siklopik tikililərin bir hissəsi dağıdılmışdır. Plovdağın zirvəsindən qopub tökülmüş bir neçə tonluq daşlar isə yaşayış yerinin şimal-qərb tərəfini dağıtmışdır. Plovdağın cənub-şərq tərəfində, iki dağ arası çökəklikdə yerləşən yaşayış yerinin bir hissəsi 1987-89cu illərdə Xaraba Gilan arxeoloji ekspedisiyası tərəfindən tədqiq edilmişdir. Yaşayış yerinin yerləşdiyi ərazidə külli miqdarda dən daşlarına, sürtkəclərə, əl çapacaqlarına və daş baltalara rast gəlinir. Çay daşından hazırlanmış iri həcmli daş baltalara ən çox yaşayış yerinin cənub-qərb tərəfində, nisbətən düzənlik ərazidə təsadüf olunur. Ehtimal ki, bura qədim xırman yeri olmuşdur. Yaşayış yeri şərq tərəfdən 80 sm-ə qədər eni olan daş divarla əhatələnmişdir. Divarın yanı ilə şimal-cənub istiqamətində 25-3 metr eni, 2 metr dərinliyi olan yarğan vardır. Kompleksin otaqları dördbucaqlı planda olsa da, küncləri qövsvari əyilir. Yaşayış yerinin hər tərəfində qədim bərpa izləri görünür. Otaqların iç-içə olması, dar dəhlizlərin və giriş yollarının yerləşməsi göstərir ki, yaşayış yeri əvvəlcədən düşünülmüş plan əsasında işlənmişdir. Lakin bərpa zamanı dəhlizlər tutulmuş giriş yollarının yeri dəyişdirilmişdir. Bir müddət sonra isə yaşayış yeri yanğınla müşayət olunan güclü dağıntıya məruz qalmışdır. Yaşayış yerinin birinci otağı kompleksin şərq tərəfində yerləşir. Otaq qədim bərpa zamanı iki hissəyə bölünmüşdür. Şərq hissəsi şimal tərəfdə darısqal, cənub tərəfdə isə genişdir. Otağın şimal-qərb küncündə iri həcmli daşlarla sonradan işlənmiş pilləkən vardır. Ümumiyyətlə, yaşayış yerinin cənub tərəfindən başqa qalan otaqlarının bir tərəfi dağın yamacına dayandığından yarımqazma formasında görünürlər. Birinci otağın şərq divarının yanı 60 sm enində, 45-50 sm hündürlüyündə müxtəlif ölşülü daşlarla və palçıqla işlənərək üstündə nazik sal daşlardan taxçalar düzəldilmişdir. Taxçalardakı daşlar yoğrulmuş gillə o dərəcədə möhkəm bərkidilmişdir ki, dağıntı və uçqun da onları tərpədə bilməmişdir. Buradan qara rəngli qab fraqmentləri və bir ədəd qırmızı gilli, ağzı axırımlı miniatür qab aşkar olundu. Taxçaların qabaq tərəfi 8-10 sm hündürlüyündə, 5-6 sm enində gil qatı ilə tutulmuşdur. Yəqin ki, bu qabların düşməməsi və ərzağın döşəməyə tökülməməsi üçün belə edilmişdir. Birinci otağın cənub yarısının təqribən ortasında təsərrüfat quyusu vardır. Quyunun diametri 70 sm, dərinliyi 60 sm-dir. İkinci otağın ortasında dirək yeri vardır. Otağın cənub divarına yaxın təsərrüfat quyusu aşkar edildi. Quyunun yanında iri həcmli sal daşdan yəqin ki, quyunun ağzını örtmək üçün istifadə olunmuşdur. Yaşayış yerinin başqa otaqlarından bərpadan sonra həyət kimi istifadə olunmuşdur. Qazıntılar göstərir ki, Plovdağ yaşayış yeri dəfələrlə dağıntıya məruz qalmışdır. Axırıncı dağıntı yanğınla müşayət olunmuş, bundan sonra burada həyat davam etməmişdir.

 

Plovdağ nekropolu 1

   Ordubad rayonunun Kələntər Dizə kəndinin şərqində, Gilançayın sol sahilində Plovdağ yaşayış yerinin şimalında arxeoloji abidə. Nekropolun və yaşayış yerinin bir hissəsi 20ci əsrin 60cı illərində Dəstə arxı çəkilən zaman dağıdılmışdır. Abidə 1976cı ildə Naxçıvan arxeoloji ekspedisiyasının Xaraba Gilan dəstəsi tərəfindən qeydə alınmışdır. Burada 40-a qədər kurqan tipli qəbir vardır. Onlardan bəziləri tamamilə dağıdılmışdır və bir neçə daşın düzülüşünə görə onların yerini müəyyən etmək olur. Nisbətən salamat qalmış 33 kurqan tipli qəbir tədqiq edilmişdir. Nekropol çoxtəbəqəlidir. Üst qatda daş qutu, ondan aşağıda kurqanaltı torpaq qəbirlər yerləşir. Ən çox dağıntıya nekropolun mərkəzi hissəsi məruz qalmışdır. Burada üst qatın qəbirləri qurularkən alt qatın qəbir daşlarından istifadə olunmuşdur və buna görə də qəbirləri bir-birindən ayırmaq olduqca çətindir. Daş qutu qəbirlər bir neçədir. Örtük daşları yoxdur, divarları yanı üstə dikinə qoyulmuş sal daşlardan ibarətdir. Ən çox dağıntıya məruz qalan da bu qəbirlərdir. Kurqanaltı sərdabə tipli qəbirlərin divarları müxtəlif ölçülü daşlarla işlənmiş, üstü sal daşlarla örtülmüşdür, bəzilərinin kurqanının kromlexinə şərq tərəfdən işlənmiş qurbangahı vardır. Kurqanaltı torpaq qəbirlər kronlexin təqribən mərkəzi hissəsində yerləşir, dördbucaqlı və ya oval formada olub dərinlikləri 1.2 -1.5 metrdir. Qurbangahları kiçikdir (30x40 sm), içərisində iki və ya üç ədəd gil qabdan başqa heç bir material əldə olunmur. Plovdağ 1 nekropolundakı kurqanların diametri 2 metrdən 10 metrə qədərdir. Kurqan dairəsinin (kromlexin) perimetri üzrə iri həcmli daşlar düzülmüş, onların arası isə kiçik həcmli daşlarla və torpaqla doldurularaq təpə halına salınmışdır. Kromlexin təqribən ortasında qəbrin kamerası yerləşir. Ölülər qəbrə yarımbükülü vəziyyətdə, yanı üstə, başı şərq istiqamətində qoyulmuşdur. Ümumiyyətlə, tədqiq olunan qəbirlər içərisində Plovdağ 1 nekropolu üçün xarakterik cəhətləri əks etdirən və dəfn adətinin yaxşı izləndiyi bir neçə qəbir vardır. Bunlardan biri 8№-li kurqanaltı torpaq qəbirdir. Kurqanın kromlexi iri həcmli daşlardan qurulmuş, torpaq təpəciyi 70 sm hündürlüyündə saxlanmışdır. Qəbrin kamerası dördbucaqlı (1.7 x 1 metr) plandadır. Kameranın içərisində göyümtül rəngli, narın gil qatının altında 70 sm dərinlikdə sol yanı üstdə, yarımbükülü vəziyyətdə, başı şərq istiqamətində orta yaşlı (40-50) kişi skeleti aşkar edilmişdir. Sol qolunun sümükləri çanaq sümüyü bərabərində aşağıya tərəf açılmışdır. Sağ çiyni qabağa tərəf əyilmişdir. Bu, ehtimal ki, əzələlər çürüdükdən sonra baş vermişdir. Skeletin alın sümüyünə yaxın xırda buyunuzlu heyvanın kəllə sümüyü, kəllə sümüyünün arxa tərəfində, kameranın şimal-şərq küncündə isə həmin heyvanın ayaq sümükləri və onurğa sümüklərinin bir hissəsi aşkar edildi. Xırda buyunuzlu heyvan doğranıb odda bişirildikdən sonra qəbrə qoyulmuşdur. Belə ki, sümüklərin kəsilən hissəsində odda yanmanın izləri açıq-aydın görünür. Skeletin kəllə sümüyündən şərqə tərəf xırda buynuzlu heyvanın kəllə sümüyü ilə ayaq sümükləri arasında bir ədəd kiçik həcmli küpə, skeletin sağ əlinin sümükləri arasında isə bozumtul rəngli yarımşar formalı piyalə aşkar edilmişdir. Sağ çiyin oynağı sonradan piyalənin içərisinə düşmüşdür. Skeletin bazu sümüklərinə yaxın üç ədəd mis əşya tapılmışdır. Bunlar ehtimal ki, dəridən tikilmiş torbanın ağzının yanlarına bərkidilmişdir. Belə düşünməyə həmin əşyaların döşəmədən 13-14 sm hündürdə və sıra ilə yerləşməsi də əsas verir. Bu mis əşyalara yaxın, döşəmədən 2-3 sm hündürdə bir ədəd halqavarı tunc üzük aşkar edilmişdir. Tunc əşyalardan 5-6 sm dərinlikdə sümükdən hazırlanmış biz, iynə və bir tərəfi yastı, bir tərəfi isə sivri olan əşya tapılmışdır. Kameranın cənub-qərb küncündə 3 sm qalınlığında kül qatı vardır. Ehtimal ki, ocaq yeridir, kurqanın tutduğu sahədən kənara davam edir. Ola bilsin ki, kurqandan altda yaşayış yerinə aid mədəni təbəqə vardır. 8 №-li kurqanın qurbangahı daşdan işlənmişdir. Döşəməsinə yastı daş qoyulmuş, üstü sal daşlarla örtülmüşdür. Kameranın aşağı hissəsi dar, yuxarı hissəsi genişdir. Qurbangahdan bir ədəd geniş ağızlı, qara rəngli saxsı qab aşkar edilmişdir. Tədqiq olunmuş digər kurqanlar yuxarıdakı ümumi cəhətlərə malikdir. Kurqanaltı torpaq qəbirlərdə rast gəlinən bir dəfn adəti diqqəti cəlb edir. Kişilərin sol, qadınların isə sağ əlinə cam və ya kasa qoyulmuşdur. Bu dəfn adətinə hələlik yalnız 1ci Kültəpənin Eneolit dövrünə aid təbəqədəki qəbirlərində rast gəlinir. Tədqiq olunan dövrdən üç min ilə qədər sonrakı dövrün tarixi mənbələrində də bu adət haqqında məlumat verilir. Ərəb səyyahı İbn Fədlan oğuz qəbilələrinin adətlərini təsvir edərək yazır ki, oğuzlar mərhumu qəbrə bükülü vəziyyətdə qoyub əlinə cam verirdilər. Tədqiq edilmiş qəbirlər göstərir ki, Plovdağ 1 nekropolunda eə 3cü minilliyin ortalarından 2ci minilliyin əvvəllərinə qədər sabit dəfn adəti olmuşdur.  

 

Plovdağ nekropolu 2

   Ordubad rayonunun Kələntər Dizə kəndindən şərqdə Xaraba Gilan şəhər yerindən qərbdə, Gilançayın sol sahilində, eyniadlı dağın şimal yamaclarında arxeoloji abidə. Abidə ilk dəfə 2004cü ildə AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun Xaraba Gialn arxeoloji ekspedisiyası tərəfindən tədqiq olunmuşdur. Qəbiristanlığın tutduğu sahə 2 hektardan artıqdır. Burada bir neçə tip qəbirlər üst-üstə düşmüşdür. Alt təbəqə kurqanaltı torpaq qəbirlərdən ibarətdir. Plovdağ 2 nekropolundakı kurqanaltı torpaq qəbirlər Plovdağ 1 nekropolundakı eyni tipli qəbirlərdən kromlex daşlarının düzülüşünə və avadanlığına görə fərqlənirlər. İkinci tip qəbirlər kurqanaltı sərdabələrdir. Bunlar həcminə görə nekropolun ən böyük qəbirləri hesab olunur. Bəzi kurqanların diametri 10 metrə çatır. Qəbirlərin kameraları müxtəlif ölçülü daşlarla işlənmiş, üstü iri həcmli sal daşlarla örtülmüşdür. Kurqanların təpəciyi ya xalis daşdan, ya da daş qarışıq torpaqdan qurulmuşdur. Qəbrin kamerasının şərq divarına bir ədəd sal daş “qapı” əvəzi dikinə qoyulmuş, kurqana şərq tərəfdən dördbucaqlı planda qurbangah işlənmişdir. Qurbangahlara müxtəlif çeşidli keramikadan başqa heç nə qoyulmamışdır. Nekropoldakı qəbirlərin əksər hissəsi qarət olunmuş və müxtəlif zamanlarda (qədimdə orta əsrlərdə və müasir dövrdə) dağıntıya məruz qalmışdır. Kurqanaltı sərdabələrdən yalnız ikisi toxunulmamış (in sity) vəziyyətdə aşkar edildi. Bunlardan biri (6№-li) qadın, digəri (18№-li) isə kişi qəbri idi ki, onların arxeoloji tədqiqi orta tunc dövrünün dəfn adətini incəliklərinə qədər dəqiqliklə izləməyə imkan verdi. Müəyyən olundu ki həmin dövrdə kişilər sol, qadınlar sağ yanı üstdə dəfn olunmuşlar və bu zaman avadanlıq kamerada dəfn olunanın qarşı tərəfinə düzülmüşdür. Ona görə də bir çox qəbirlərdə (16№-li 18№-li və b) kameranın qərb (kişi qəbirlərində) və ya şərq (qadın qəbirlərində) divarı nisbətən “qarınlı” işlənmişdir. Görkəmli adamların qəbrinə xırda buynuzlu heyvanın bütün cəsədi də qoyulmuşdur. Son Tunc dövrünə yaxın qəbirlərdə metal tapıntılar əvvəlki dövrlərə nisbətən çoxdur. Keramika əsasən çəhrayı gilli və qara rəngli qablardan ibarətdir. Qara rəngli qabların üstü bəzən cızma və ştamplama üsulu ilə, çəhrayı rəngli keramikanın üstü isə təsadüfi hallarda boya ilə həndəsi ornamentlərlə naxışlanmışdır. Üstü bütünlüklə qırmızı boya ilə örtülü qablara da rast gəlinir. Muncuqlar əsasən əqiq, ağ pasta və sümükdən hazırlanmışdır. Dəfn zamanı ölü və avadanlıq qəbrə şərq tərəfdən yerləşdirildikdən sonra dikinə qoyulmuş sal daşla örtülmüş və palçıqla bərkidilmişdir. Kurqanlara şərq tərəfdən (ölünün başı istiqamətində) dördbucaqlı formada qurbangah işlənmişdir. Qurbangahlar quruluşuna görə kurqanın miniatür formasıdır. Onların avadanlığı müxrəlif çeşidli keramikadan ibarətdir. Plovdağ 2 nekropolunda aşkar edilmiş Son Tunc dövrü qəbirləri İlk və Orta Tunc dövrü qəbirlərinin (dəfn adətinin) bəzi əsas ünsürlərini saxlasalar da onlardan kəskin surətdə fərqlənirlər. Əsas fərq Son Tunc dövrü qəbirlərinin kurqan tipli olmamasıdır. İkinci əsas fərq qəbir kameralarının sərdabə tipli deyil, daş qutu formasında qurulmasıdır. Üçüncü əsas fərq kromlexlərin aradan çıxması və qəbirlərin ətrafına dördbucaqlı planda sal daşların düzülməsidir. Qurbangahlar saxlansa da onların qəbrə şərq tərəfdən işlənməsi qaydası gözlənməmişdir. Bu dövrdə qəbirlərə həm cənub həm də qərb tərəfdən işlənən qurbangahlara rast gəlinir. Son Tunc dövrünün qəbirləri avadanlığına görə Orta Tunc dövrü qəbirlərindən zəngindir. Plovda 2 nekropolunun Son Tunc dövrü qəbirləri təkdəfnlidir. Yalnız bir qəbirdə (10№-li) qoşa dəfnə rast gəlinmişdir. Qoşa dəfnə ilk və Orta Tunc dövrü qəbirlərində də təsadüf olunmuşdur ki, onlar da eyni vaxtda ölmüş adamlara məxsus qəbirlərdir. Plovdağ 2 nekropolu Orta və Son Tunc dövrü qəbirlərinin xüsusiyyətlərini, bir dəfn adətindən başqa bir dəfn adətinə necə keçildiyini və maddi mədəniyyətin digər sahələrində (xüsusən keramikada) baş verən dəyişiklikləri detalları ilə izləməyə imkan verir.

 

Plovtəpə

   Ordubad rayonundakı Sabirkənddən 2 kilometr şərqdə, Gilançayın sol sahilində son Tunc və ilk Dəmir dövrlərinə aid yaşayış yeri. 1975-76cı illərdə tədqiq edilmişdir. Sahəsi təqribən 5 hektardır. Abidənin bəzi yerlərinin korlanıb dağılmasına baxmayaraq, tikinti qalıqları, daş yığıntıları aydın izlənilir. Daş və çiy kərpicdən tikinti məskənlərinin bünövrələri aşkar olunmuşdur. Yerüstü materiallar gil qab nümunələrindən, daş əmək alətlərindən və s.-dən, mədəni təbəqə kül qarışıq gil laylarından ibarətdir: keramika məmulatı, xırdabuynuzlu heyvan sümükləri, əmək alətləri, həmçinin çaxmaqdaşı və obsidian (dəvəgözü) qırıntıları və s. aşkar olunmuşdur.Tapıntılara əsasən Plovtəpənin e.ə. 2-1ci minilliklərə aid olması ehtimal edilir.

 

Sabirkənd nekropolu

   Ordubad rayonunun eyniadlı kəndindən cənub-qərbdə son Tunc dövrünə aid arxeoloji abidə. Subatan-Dizə qədim yaşayış yeri ilə yanaşıdır. Tarixi abidə kimi 1975ci ildə qeydə alınmışdır. Dördkünc torpaq tipli qəbir abidələrinin bir çoxu iyirminci əsrin altmışıncı illərindən sonrakı dövrlərdə təsərrüfat işləri görülərkən dağılmışdır. Buradan monoxrom boyalı gil qablar, yastı tunc xəncər və digər maddi mədəniyyət nümunələri aşkar olunmuşdur. Tapıntılara əsasən Sabirkənd nekropolunun e.ə. 2-1ci minilliklərə aid olduğu ehtimal edilir. Sabirkənd nekropolunda ilkin arxeoloji qazıntılar əsasında müəyyən araşdırmalar aparılmışdır. Nekropolun əsaslı tədqiqata ehtiyacı vardır.

 

Sahib Əz-Zaman məscidi

   Dəstə kənd ərazisində yerləşən məscidlərdən biri də Sahib Əz-Zaman məscididir. Əhalinin əksəriyyətinin şiə etiqadlı olmasının nəticəsi olaraq məscidin adı Şiəliklə xüsusiləşən bir ismə ithaf olunmuşdur. Kənd əhalisi müntəzəm olaraq digər məscid və pirlərlə yanaşı bu ibadət ocağını da inanc yerinə çevirərək müqəddəs bayram və günlər daxil olmaqla tədbir və mərasimlərini həyata keçirir, dualar oxuyur, nəzir və niyazlarını burda paylayırlar. Məscidlərin qorunması işinə diqqətlə yanaşan kənd əhalisi dövlətin diqqət və qayğısı,  bilavasitə iştirakı altında məscidin mühafizə və bərpa işlərində öz fəalllığını göstərir, bu fəaliyyətdə iştiraklarını əsirgəmirlər.

 

Sеyidölən yurdu

   Оrdubаd rаyоnunun Nürgüt kəndindən şimаldа, Sаkkаrsu çаyının sоl sаhilində yеrləşir. Yurd yеrində dördkünc və dаirəvi fоrmаdа dаşlаrlа əhаtə оlunmuş çаdır yеrləri, hеyvаnlаrın sахlаnmаsı üçün аrхаclаr və kəlləklər vаrdır. Kəlləklər gil məhlulu оlmаdаn оrtа həcmli çаy dаşlаrını üst- üstə yığmаqlа inşа оlunmuşdur. Ахtаrışlаr zаmаnı yаşаyış yеrindən Оrtа əsrlərə аid kеrаmikа məmulаtı аşkаr оlunmuşdur. Sеyidölən yurd yеrini 11-20ci əsrlərə аid еtmək оlаr.

 

Seyid Sultan Səfi piri

   Ordubad rayonunun Düylün kəndində ziyarətgah. Pir Orta əsr qəbiristanlığının yanındadır. Vaxtilə pir dördkünc formada möhrədən inşa edilmiş binadan ibarət olmuşdur. Hazırda pirin binası müasir üslubda bərpa edilmişdir. Dördkünc formalı böyük salondan ibarət olan bir binasının mərkəzi hissəsində bir müsəlman qəbri var. Axtarışlar zamanı pirin ətrafından Orta əsrlərə aid şirli və şirsiz keramika məmulatı aşkar olunmuşdur. Pirin qarşısında qoyulan daş-qoç fiquru da əhali tərəfindən müqəddəs hesab edilərək ziyarət edilir. Arxeoloji materiallara əsasən piri 14-16cı əsrlərə aid etmək olar.

 

Səqqaxana

   Ordubad şəhərinin Mingis məhəlləsində tarixi-memarlıq abidəsi. Ərəbcə səqqa (su satan, su paylayan, su verən, su çəkən) və farsca xane (ev) sözlərinin birləşməsindən yaranmışdır. Səqqaxanalarda insanların istifadəsi üçün su saxlanılırdı Ordubad şəhərində, Mingis məscidinin şimal tərəfində yerləşən bu səqqaxanaya yerli əhalinin dediyinə görə kəhrizdən su gəlir və tikilinin ortasında olan hovuza dolurdu. Bu su insanların istifadəsi üçün saxlanılırdı. Səqqaxananın üstü bişmiş kərpiclə hörülmüşdür. Cənub tərəfdə çatma tağlı geniş giriş vardır. Ehtimal ki, Səqqaxana məscid 17ci əsrdə bərpa olunarkən inşa edilmişdir.Məsciddə namaz qılmağa gələnlər burada dəstəmaz alarmışlar.Sonraki dövrlərdə abidədə əhali tərəfindən bəzi bərpa və abadlıq işləri aparılmışdır.

 

Səlbi məscidi

   Ordubad şəhərinin demək olar ki, bütün küçələrində mövcud olan bu məscidlər çox da böyük olmayan, məhəllə camaatının yığıncaq yeri olan meydanlarda inşa edilmişdir. Bu meydanlar insanların müxtəlif yığıncaq və əyləncə yeri olmuşdur. Yeri gəlmişkən, qeyd etmək yerinə düşər ki, bu məscidlərin, xüsusi ilə böyük məscidlərin əksəriyyətinin qarşısında çinar ağacları vardır. Şəhərə kənardan baxarkən görünən çinarlar orada məscid olmasını göstərir. Həcmcə çox da böyük olmayan, bitkin memarlıq abidələri kimi təqdim olunan, özlərində xalq memarlığı ünsürlərini əks etdirən bu məhəllə məscidlərinin çoxu zəmanəmizədək əsasən salamat vəziyyətdə gəlib çatmışdır.Həmin məscidlərdən bir neçəsi haqqında bəhs etməyi məqsədəuyğun sayırıq.

   Ordubad şəhərinin qədim və böyük məhəllələrindən olan Mingis məhəlləsində 4 məscid vardır. Bunlardan biri böyük, üçü kiçik ölçülüdür.1891-ci ildə məhəllədə 159 ailə yaşadığını (Кулиева В., 1999, c. 41) nəzərə alsaq burada bir böyük, üç kiçik məscidin olması məhəllədə məscidlərin çox sıx yerləşməsini (təxminən 40 ailəyə bir məscid) göstərir. Bu məscidlərdən bir də Mingis məhləsi insanları arasında Səlbi məscidi adlanan kiçik ölçülü məsciddir.

 

Sərşəhər məscidi

   Ordubad şəhərinin əsas məhəllələrindən biri olan Sərşəhər məhəlləsinin mərkəzində memarlıq abidəsi. “Sərşəhər” sözü “şəhərin başı, mərkəzi” mənasındadır. Bu məhəllədə qədim tikililərə daha çox təsadüf olunur. 18ci əsrin əvvəllərində Naxçıvan sancağının Azadciran nahiyəsinə daxil olan Ordubad qəsəbəsinin məhəllələrindən birinin adı kimi çəkilir.Sərşəhər məscidi məhəllənin mərkəzi meydanının şimal tərəfində yerləşir. Bünövrəsi çay daşı, yuxarı hissəsi isə çiy kərpicdən tikilmiş, fasadı bişmiş kərpiclə üzlənmişdir.Sərşəhər məscidi planda kvadrat şəkilli olub, iki mərtəbədən ibarətdir. Məscidin birinci mərtəbəsi kişilər, ikinci mərtəbəsi isə qadınlar üçün nəzərdə tutulmuşdur. İkinci mərtəbəyə və məscidin damına qərb tərəfdəki dolama pilləkənlə çıxılır. Zahiri görünüşü kifayət qədər cəlbedici olan məscidin tavanı taxta və fanerlə, döşəməsi isə taxta ilə işlənilib. Tavan 6 ağac sütun və divarların üzərində dayanıb. Məscidin şəbəkəli pəncərələri ona xüsusi gözəllik verir. Qarşısında böyük meydanı vardır. Meydanda nəhəng çinar ağacı ucalır. Məscidin ikinci mərtəbəsində kitabxana vardır. Burada dini kitablar və əlyazmalar saxlanılır. Əlyazma əsərlərin sayı 30-dan çoxdur. Məscid 1986-cı ildə bərpa və təmir edilmiş, meydan kompleksi şəklinə salınmışdır. 

 

Sınağan qalası

   Оrdubаd rаyоnunun Gənzə kəndindən şimаldа, sırа dаğlаrın Gənzə çаyınа dоğru uzаnаn uzunsоv çıхıntılаrındаn birinin üzərində yеrləşir. Qаlа hər tərəfdən hündür divаrlа əhаtə оlunmuşdur. Divаrlаrın inşаsındа qаyа pаrçаlаrı və pаlçıqdаn istifаdə еdilmişdir. Cənub tərəfdə dаirəvi fоrmаlı bir bürcü vаrdır. Şərq divаrının inşаsındа rizаlitlərdən istifаdə оlunmuşdur. Qаlаnın girişi qərb tərəfdəndir. Giriş hər iki tərəfdən hündür divаrlа əhаtə оlunmuşdur. Qаlаnın içərisində iki böyük rоmbşəkilli binаnın və dördkünc fоrmаlı оtаqlаrın  qаlıqlаrı sахlаnmışdır. Ахtаrışlаr zаmаnı şirsiz kеrаmikа məmulаtı və sахsı  135  bоrulаrın qаlıqlаrı аşkаr оlunmuşdur. Sахsı bоrulаrlа yахınlıqdа оlаn bulаğın suyu qаlаnın içərisinə gətirilmişdir. Hаzırdа həmin su kəməri tаmаmilə sırаdаn çıхmışdır. Yаşаyış yеri 7-14cü əsrlərə аid еdilir.

 

Sır Xanağa piri

   Ordubad rayonunun Vələver kəndində əhalinin ziyarət etdiyi başqa bir pir də vardır. Bu pir kəndin cənubunda, Sır Xanağa məhəlləsində yerləşir. El arasında “Sır Xanağa piri” (“Sirri-Xanağa piri”) adlanan pirin üstü dörd ədəd sütun üstündə qərar tutan çardaqla örtülmüşdür. Bu pirdə uyuyan mərhumun kimliyi bəlli deyildir. Ancaq kənd əhalisinin fikrincə bu qəbirdə uyuyan şəxs Ordubad rayonunun Xanağa kəndindəki pirdə dəfn olunan şəxsin əmisi qızıdır. Pirin ətrafında dağdağan və çinar ağacları vardır. Pirin yaranma tarixini 16cı əsrə aid etmək olar.

 

Soyuqdağ tozağacı meşəsi

   Zəngəzur silsiləsinin Ordubad rayonu ərazisində, sonuncu zirvəsi Soyuqdağdır (3100 metr). Keçilməz sıldırım qayalı bu silsilə son zamanlara qədər meşə-kolluq örtüyündən çılpaq ərazilər hesab edilirdi. Ərazidə mövcud olan Kotamçay öz başlanğıcını Soyuqdağın ətəyindən götürərək, aşağı hissədə Xaşlıdağ və Kotamdağdan gələn sularla birləşir. Lakin Kotamçay vadisində yayın ortalarından başlayaraq su qıtlığı yaranır və yayın sonunda Kotam kəndinə çox az miqdarda su çata bilir. Vadidəki bu su ərazidəki bitki və heyvanların yaşayışını təmin edir. Soyuqdağın ətəyində son zamanlar aşkar edilən təmiz tozağacı meşəsi vardır ki, bu da ərazidəki meşəliklərin qədimliyini isbatlayır. Soyuqdağ silsiləsi Ordubad Milli Parkının ən çox bezoar keçisi rast olunan ərazisidir, belə ki, bəzən sürüdə 60-70 baş fərdə rast gəlinir. Turist marşrutu üçün ən əlverişli vadilərdən biridir, çünki burada turistlər canlı olaraq bezoar keçilərini müşahidə edə bilərlər.

 

Subatan

   Ordubad rayonundakı Sabirkəndin cənub-qərbində, Gilançayın sağ sahilində son Tunc və ilk Dəmir dövrlərinə aid yaşayış yeri.Tarixi ədəbiyyatda kəndin adı bəzən Subatan‑Dizə kimi də getmişdir. Yaşayış yeri dağın çaya tərəf olan hissəsində, oval formalı çökəklikdə yerləşir. Çökəkliyin çaya tərəf açıq qalan hissəsi, yəni yaşayış yerinin şərqi iri həcmli daşlarla işlənmişdir.  Siklopik tikintinin uzunluğu 18 metrdir. Yaşayış yerinin şərq tərəfində, bu divardan başqa daha bir divar vardır. Həmin divarın xarici üzündə (çaya tərəf) dördbucaqlı çıxıntılar 1,3‑1,5 metr hündürlükdə salamat qalmışdır. Subatan yaşayış yerinin yerləşdiyi dağın qərb tərəfindən başqa qalan tərəfləri sıldırım qayalıqdır. Ona görə də yaşayış yeri şərq tərəfdən iki qat müdafiə divarları ilə əhatələnmişdir. Yaşayış yerini əhatə edən ikinci divar cənuba tərəf daha 15–16 metr uzanır. Dağın sərt yamaclı bu hissəsinin hansı məqsədlə müdafiə divarı ilə əhatə olunması hələlik dəqiqləşdirilməmişdir. Burada Subatan yaşayış yerinin nekropolu yerləşə bilərdi. Lakin müdafiə divarlarının mövcudluğu burada ikinci bir yaşayış yerinin olmasını ehtimal etməyə əsas verir. Maraqlıdır ki, burada dağın zirvəsindən uçub tökülmüş bir neçə tonluq daşların ətrafı dairəvi və dördbucaqlı formada müxtəlif həcmli daşlarla işlənmişdir. Dağın bir neşə yerində adi gözlə izlənən bu tikinti qalıqlarının qəbirlərə və ya yaşayış yerinə aid olması hələlik müəyyən edilməmişdir. Subatan yaşayış yerindən cənubda, ikinci müdafiə divarının qərb tərəfində kəşfiyyat xarakterli qazıntı zamanı e.ə. 2ci minilliyin sonu və 1ci minilliyin sonlarına aid keramika nümunələri, daş alətlər, iy başı hesab edilən dairəvi formada ortada deşiyi olan alətlər əldə edildi. Keramika nümunələri qırmızı və boz gilli (bəzilərinin üzərində qırmızı boya çəkilmiş) süfrə qablarından və qalın divarlı, iri həcmli küp qalıqlarından ibarətdir. Subatan yaşayış yerinin şərqindən Gilançay, qərbindən isə bu çaydan götürülmüş Yaycı arxı keçdiyindən yaşayış yerinin su problemi olmamışdır. Subatan yaşayış yerinin nekropolu yaşayış yerindən qərbə tərəf, alçaq təpənin üzərində yerləşir. Qəbirlərdən ikisi tədqiq edilib. Bunlar formasına görə Plovdağ nekropolunun son dövr qəbirlərinə oxşardır. Qəbirlərin kameraları daş qutulardan ibarətdir. Ətraflarına sal daşlar düzülmüşdür. Salamat qalmış hissələrinə görə sal daşların tutduğu ərazi 2,5 x 3,2 metr sahəni əhatə edir. Birinci qəbirin örtük daşları yox idi. Sümüklər çox pis qalmışdır. 13‑14 yaşlarında uşaq  qəbridir. Qəbirdən qırmızımtıl gilli qab qırıqları, pastadan iki ədəd muncuq və tamamilə çürümüş mis əşyanın hissələri aşkar edildi. İkinci qəbrin yalnız cənub‑qərb küncü salamat qalmışdır. Qəbrin qalan hissəsini qar‑yağış suları yuyub dərəyə axıtmışdır. Salamat qalmış hissə təmizlənərkən üzəri qırmızı boyalı gil qab fraqmenti aşkar edildi.  

 

Sürcü nеkrоpоlu

    Еyniаdlı yаşаyış yеrinin qərbində təpənin ətəyində yеrləşir. Nеkrоpоl yаmаcdа yеrləşdiyindən təbii аşınmа nəticəsində dаğılmışdır. Qəbirlər şərq- qərb istiqаmətindədir. Bəzi qəbirlərin üzərində sənduqə tipli sinə dаşlаrınа, bəzilərində isə dаş yığınlаrınа rаstlаnır. Nеkrоpоl 18-19cu əsrlərə аid еdilir.

 

Sürcü yаşаyış yеri

   Оrdubаd rаyоnunun Tivi kəndindən şimаldа, dаğ çаyının sаğ sаhilində yеrləşir. Yаşаyış yеrinin ərаzisi biçənək və əkin sаhəsi kimi istifаdə оlunduğundаn tаmаmilə dаğılmışdır. Lаkin bəzi yеrlərdə dördkünc fоrmаlı, dаşdаn inşа оlunmuş yаşаyış binаlаrının qаlıqlаrı sахlаnmışdır. Ахtаrışlаr zаmаnı yаşаyış yеrinin ərаzisindən Sоn оrtа əsrlərə аid kеrаmikа pаrçаlаrı аşkаr оlunmuşdur. Şirli kеrаmikа çəhrаyı rəngdə bişirilmiş, аnqоbüstü оrnаmеntlə yаşıl və mаvi rənglərlə nахışlаnmış, şəffаf şirlə örtülmüşdür. Yаşаyış yеrinin yахınlığındа pir və qəbiristаnlıq vаrdır. Аşkаr оlunаn аrхеоlоji mаtеriаllаrа əsаsən yаşаyış yеrini 18-19cu əsrlərə аid еtmək оlаr.

 

Şah Abbas məscidi

   Ordubad rayonunun Yuxarı Əylis kəndində orta əsrlərə aid tarix-memarlıq abidəsi. 16cı əsrdə Səfəvi hökmdarı 1ci Şah Abbas tərəfindən inşa etdirildiyi üçün el arasında Şah Abbas məscidi adlanır. Kəndin mərkəzi meydanında yerləşdiyinə görə “Meydan məscidi” də adlanır. Girişi qərbdəndir. Tavan iki cərgə olmaqla 8 dirəyin üstündə oturub. Uzunu 11 metr, eni 7.7 metr, hündürlüyü isə 4.5 metrdir. Cənub divarında mehrabın sağ və solunda 2 pəncərə, onlardan 30 sm yuxarıda iki kiçik pəncərə var. Şərq divarında bir böyük, üstündə isə kiçik bir pəncərə var. Qərb divarda bir böyük, iki kiçik pəncərə var. Məscidin şimal divarının qarşısında qadınlar üçün ikinci mərtəbə-balkon düzəldilib. Şimal tərəfdə məscidə bitişik təsərrüfat binası vardır. Şərq tərəfdə kiçik pəncərəsi var. Uzunluğu 6.1 metr, eni 2.8 metr, hündürlüyü isə 1.9 metrdir. Məscid kompleksinə mədrəsə və hamam da daxildir. Bu məscid Naxçıvan bölgəsində Ordubad Came məscidindən sonra yanında mədrəsə binası olmaqla indiyədək salamat gəlib çatan ikinci məsciddir.

 

Şeyx Əbu Səidin qəbri

   Ordubad şəhərindən şərqdə, Malik İbrahim qəbiristanlığında ziyarətgah. Yerli əhali arasında ”Şeyxin qəbri” adı ilə tanınan bu ziyarətgah bir qəbirdən ibarətdir. Qəbrin üzərində qoyulan başdaşı tipli xatirə abidəsinin üzərindəki kitabənin mətnindən aydın olur ki, qəbirdə uyuyan şəxs Ön Asiyada sufizmin banilərindən olan və Nişapurda böyük bir sufi təriqətinə başçılıq edən Şeyx Əbu Səid Əbül-Xeyr Xorasaninin yeddi arxa övladlarından olan Şeyx Əbu Səiddir. Şeyx Əbu Səid sufilik ideyalarını mənimsədikdən sonra Ordubad şəhərinə gəlmiş, orada xanəgahını yaradaraq ətrafına müridlər toplamış, öz ideyalarını yaymışdır. Həyatını Ordubadda keçirərək hicri 759cu ilin məhərrəm ayında (miladi 1357ci il) vəfat etmişdir. Ölümündən sonra Malik İbrahim qəbiristanlığında dəfn edilən Şeyx Əbu Səidin qəbri müridləri və əhali tərəfindən ziyarətgaha çevrilmişdir.

 

Şıx piri

   Ordubad rayonunun Biləv kəndində ziyarətgah. Dördkünc formalı daşdan tikilmiş binadan ibarətdir. İçərisində iki müsəlman qəbri var. Qəbirlərin üzərinə daş döşənmiş, ətrafı dördkünc formada daşlarla əhatə edilmişdir. Hazırda pirin içərisində sumax ağacları var. İnsanlar dilək tutaraq ağaclara müxtəlif rəngli parçalar bağlayırlar. Pirin ətrafında orta əsrlərə aid qəbiristanlıq var. Şıx pirini 16-18ci əsrlərə aid etmək olar.  

 

Şingiley məscidi

   Ordubad rayonunun Dəstə kəndində tarix-memarlıq abidəsi. Girişi şimaldandır. 2 qapısı var. Qərb və şərq divarların hərəsində 2 tağvari pəncərə var. Cənub divarda 5 pəncərə var. Tavan 6 sütunun üstündə oturub. Cənub divarın xaricində 2 kitabə var. 1ci kitabə: 11ci əsr abidəsi. 2ci kitabə: Məscid 1989-92ci illərdə yenidən inşa edilmişdir. Kitabədən aydın olur ki, məscidin əsası 11ci əsrdə qoyulmuş, 20ci əsrdə bərpa olunmuşdur. Məscidin uzunluğu 16.6 metr, eni 9 metr, hündürlüyü isə 4.3 metrdir. Şimalda, girişin qarşısında balkon var.

 

Təkeşiyi məscidi

   Ordubad şəhərində 18-ci əsrə aid memarlıq abidəsi. Karvansarası olmuşdur. Naxışlı uca sütunları sıradan çıxdığından adi sütunlarla əvəz edilmişdir. Şəbəkəli pəncərələri var. Məscidin giriş qapısının sağ və sol tərəfində iki ədəd mərmərdən hazırlanmış sənduqə tipli qəbirüstü xatirə abidəsi hörülmüşdür. Sənduqələrin yan haşiyələrində Qurandan ayə (2-255), üst tərəfində mürəkkəb kompozisiyalı xalça ornamentləri həkk olunmuşdur. Bərpa və yenidənqurma işləri aparılır. Xalq arasında Yəhya bəy məscidi adı ilə də tanınır. Məscidin şərqdən giriş qapısının baş tərəfində nəstəliq xətti ilə şeirlə yazılmış kitabə qoyulmuşdur.Təkeşiyi məscidinin hicri 1241-ci ildə (1825-1826) bərpa olunmasından xəbər verən kitabə adı indiyədək başqa mənbələrdən elmə məlum olmayan bir sənətkarın (Məhəmməd Əli əl-Hüseyni əl-Qərəvi əl-Həccar) adını təqdim edir. Həmçinin kitabədən aydın olur ki, məscid bu vaxtadək daha iki dəfə təmir və bərpa etdirilmişdir.  

 

Tillək yaşayış yeri

   Оrdubаd rаyоnunun Nürgüt kəndindən şimаldа, mеşənin içərisində yеrləşir. Yаşаyış yеrinin ərаzisi 2 hеktаrdır. Mədəni təbəqənin qаlınlığı 1-2,5 m-dir. Аbidənin ərаzisində dördkünc fоrmаlı binаlаrın qаlıqlаrı qаlmışdır. Binаlаrın divаrlаrı, yоnulmаmış qаyа pаrçаlаrındаn, bəzən isə yоnulmuş dаşlаrdаn inşа оlunmuşdur. Ахtаrışlаr zаmаnı çəhrаyı rəngdə bişirilmiş şirli və şirsiz kеrаmikа məmulаtı аşkаr оlunmuşdur. Аbidənin yахınlığındа, dаğ çаyının əks tərəfində nеkrоpоl yеrləşir. Аrхеоlоji mаtеriаllаrа əsаsən, yаşаyış yеrini 14-18ci əsrlərə аid еtmək оlаr.

 

Tillək meşəsi

   Ordubad rayonunun Xurs kəndində təbiət abidəsi. Füsunkar təbiət ərazilərindən biri Gilançay vadisinin Nürgüt kəndi yaxınlığında və bir az ondan aralı yamacların quzey tərəfində olan meşəliklərdir. Vaxtı ilə geniş sahələri tutan meşəliklər təbiət və antropogen təsirlərin nəticəsində bizim dövrümüzə talalar şəklində gəlib çıxmışdır. Bu meşəliklərdən biri də Tillək meşələridir. Kiçik sahələri tutmasına baxmayaraq tillək meşəsi özünün ağac və kolluqları əmələ gətirən növlərinin müxtəlifliyinə görə zəngindir. Meşənin üst hissəsi alp alt sahələri isə subalp çəmənliklərlə örtülü olduğundan çox mənzərəlidir. Yay otlaq və biçənəklərin çoxu bu ərazilərə yaxın zonalarda yerləşir, eyni zamanda arıçılıq üçün də əlverişlidir. Turist marşrutu üçün son dərəcə mükəmməl sahədir.

 

Tiri qəbiristanlığı

   Ordubad rayonunun Pəzməri kəndindən şərqdə, hündür dağın üzərində arxeoloji abidə. Bu ərazi yerli əhali tərəfindən yaylaq kimi istifadə edilir. Eyni zamanda yaylaqda olan ağaclar və daşlar müqəddəs hesab olunur. Qəbiristanlıq eyniadlı pirin ətrafındadır. Qəbirlərin bir çoxunun yerüstü əlamətləri itmişdir. Onların ətrafında dördkünc formalı daş düzümlərinə rastlanır. Verilən məlumata görə əhali yaylağa çıxdığı zaman vəfat edənlər burada basdırılarmış. Qəbiristanlığın mərkəzində pir kimi sitayiş edilən bir məzar vardır. Məzar daşında olan kitabə onun 16cı əsrə aid olduğunu təsdiq edir. Araşdırmalar zamanı qəbiristanlıqdan Orta əsrlərə aid keramika parçaları da aşkar olunmuşdur. Arxeoloji dəlillərə əsasən qəbiristanlığı 11-20ci əsrlərə aid etmək olar.

 

Tiri piri

   Ordubad rayonunun Pəzməri kəndindən şərqdə, dağın üstündə ziyarətgah. Pirin yaxınlığında qəbiristanlıq var. Pir binası bərpa edilərək abadlaşdırılmışdır. Pir dördkünc formalı əsas binadan və ona edilən artırmalardan ibarətdir. Əsas binanın içərisində iki qəbir vardır. Qəbirlərdən birinin üzərində ağ mərmərdən başdaşı vardır. İncə ornamentlə işlənmiş başdaşının üzərində ərəb əlifbası ilə kitabə vardır. Kitabə hicri 995ci ildə yazılmışdır. Buna əsasən pirdəki qəbri və onun özünü 16cı əsrə aid etmək olar.

   Оrdubаd rаyоnunun Unus və Pəzməri kəndlərindən şərq tərəfdə yüksək dаğın üzərində yеrləşir. Pirin ətrafında çoxlu yaşıllıq vardır. Yerli əhalinin fikrincə, bu səbəbdən də ərazi belə adlanmışdır: “Tir” yaşıllıq mənası verdiyindən ərazi “Tiri Hacıfəxrəddin Səfərli 184 örüşü” adlandırılmış, pirə də “Yaşıl pir”, “Yaşıllıq piri” və ya “Tiri piri” deyilmişdir. Yеrləşdiyi ərаzinin аdı ilə (Tiri örüşü) bеlə аdlаnаn pir dördkünc fоrmаdа оlаn əsаs tikili və оnа əlаvə еdilən аrtırmаlаrdаn – şüşəbənddən ibаrətdir.

     Pirdə əsаs ziyаrət оbyеkti binаnın içərisində оlаn iki qəbirdir. Qəbirlərdən birinin üzərində аğ mərmərdən hаzırlаnmış bаşdаşı tipli qəbirüstü аbidə vаrdır. İncə оrnаmеntlə nəfis şəkildə bəzədilmiş bаşdаşının üzərində ustаlıqlа аçılmış dörd ədəd çərçivədə ərəb əlifbаsı ilə kitаbələr həkk еdilmişdir. Kitаbələrin bəzi yеri аşındığı və bаşdаşının оrtаdаn iki yеrə bölünüb sоnrаlаr sеmеntlə bərkidilməsi səbəbindən mətnin tаm охunmаsı mümkün оlmаmışdır. Kitаbədən birinci çərçivədə bu sözlər охunmuşdur: “Ədlinlə qоyub аləmdə bir аd. ...”. Kitаbənin üçüncü çərçivəsində isə bu sözlər həkk еdilmişdir: “Еhsаn оldu, tаriх 995-ci il (12.12.1586 – 01.12.1587-ci il)”. Kitаbə Nахçıvаn ərаzisində çох nаdir hаllаrdа təsаdüf еdilən Аzərbаycаn türkcəsində həkk еdilən kitаbələrdəndir.

      Kitаbənin həkk еdildiyi tаriх Səfəvi hökmdаrı Şаh Məhəmməd Хudаbəndənin hаkimiyyətinin sоn dövrləri, I Şаh Аbbаsın hаkimiyyətə gəldiyi dövrə təsаdüf еdir. Bu dövrdə Səfəvilər dövlətində türk mənşəli əyаnlаr hakim mövqеyə mаlik idilər. Аzərbаycаn dili dövlətlər аrаsı yаzışmаlаrdа, sаrаydа, şаhın аiləsində, оrdudа və s. əsаs ünsiyyət vаsitəsi idi. Оnа görə də bu cəhət özünü еpiqrаfik аbidələrin yаzılmаsındа dа göstərmiş və bəzi kitаbələr, о cümlədən hаqqındа bəhs еtdiyimiz kitаbə Аzərbаycаn türkcəsində həkk еdilmişdir. Unus kənd əhаlisinin söylədiyinə görə pirin yеrində əvvəl qəbirlər оlmuşdur. Dеyilənə görə gеcələr həmin qəbirlərdən işıq gəlirmiş. Аdаmlаr həmin işığа dоğru gеdib оnlаrı tаpıblаr. Bundаn sоnrа qəbirlərin üstündə binа tikilmişdir.

       İnsаnlаrın, хüsusilə хəstələrin ziyаrət еtdiyi, nəzir vеrib qurbаn kəsdiyi pirdə uyuyаn аdаmlаrın şəхsiyyətləri hələlik аydınlаşdırılmаyıb. Əhаli аrаsındа оlаn fikrə görə burаdа imаm Musеyi Kаzımın nəslindən olan iki nəfər, Şərur bölgəsindəki Parçı imamzadəsində dəfn olunan Seyyid İbrahimin, Babək bölgəsindəki Nehrəm imamzadəsində uyuyan Seyyid Əqilin, Ordubad bölgəsindəki Düylün pirində ziyarət edilən Seyyid Səffanın (Səfinin), Mehri bölgəsindəki Buğurçar pirində məzarı olan Seyyid Əhmədin qohumları dəfn оlunub. Kitabədə qeyd olunan “Ədlinlə (ədalətinlə-H.S.) qoyub aləmdə bir ad...” sözlərinə əsasən ehtimal etmək olar ki, qəbirdə uyuyan şəxs bu ərazidə fəaliyyət göstərən hansı isə sufi təriqətinə mənsub xanəgahın rəhbərlərindən olmuşdur. O yaşadığı dövrdə öz ədaləti ilə müridləri və ətraf kəndlərin əhalisi arasında böyük nüfuz qazanmış, bu səbəbdən də öldükdən sonra qəbiri ziyarətgaha çevrilmişdir.

 

Tivi (Anabad) məscidi

   Orta əsrlər zamanı Naxçıvan bölgəsində fəaliyyət göstərən əhəmiyyətli kənd məscidlərindən biri də Ordubad rayonunun Tivi kənd məscididir. Məscid kəndin cənub tərəfində, Anabat məhəlləsində yerləşir. Əvvəllər məscidin yerində pir olmuş, sonralar məscidə çevrilmişdir. Ona görə də bəzən yerli əhali arasında məhəllənin adı ilə məscidə “Anabad piri” də deyilir. Məscidin girişi şərq tərəfdəndir. Kişilər və qadınlar üçün 2 qapısı vardır. Kişi salonu cənubda, qadın salonu şimal tərəfdədir. Qadın salonuna daxil olarkən qapının ağzında bir qəbir vardır. Ancaq qəbirin üstündə epiqrafik sənəd –kitabə olmadığı üçün orada dəfn olunan şəxsiyyətin mənsubiyyətini təyin etmək mümkün deyildir. Deyilənə görə əvvəllər qəbirin üstündə kitabə olmuşdur. Məscidin tavanı 5x2 olmaqla 10 sütunun üstündə dayanıb. Şimal və cənub divarların hərəsində 3 pəncərə var. Sonralar girişdə əlavə kiçik otaq tikilib. Azərbaycan müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra məsciddə aparılan bərpa-təmir işləri zamanı döşəmənin altından daş fiqur və üzərində kitabə olan daş tapılmışdır. Çox primitivşəkildə cızma üsulu ilə yazılan kitabənin mətni belədir: “1199 (1784) Əliəkbər Ordubadi”. Hacıfəxrəddin Səfərli 66 Məscid binasının inşa tarixini 17-18ci əsrlərə aid etmək olar.

 

Tivi məscidi

   Tivi kəndi Azərbaycan dini və inanc sisteminin yayılma arealında özünəməxsus yer tutan kəndlərin önündə gəlir. Xüsusən muxtar respublika ərazisində dini mərasimlərin həyata keçirilməsi zamanı kənd əhalisi fəal şəkildə bu proseslərdə iştirak edir və ibadət və ziyarətlərin həyata keçirilməsini təmin edirlər. Kənd ərazisində Anabad məscidi ilə yanaşı digər kənd məscidi də vardır ki, kənd əhalisinin dini ehtiyaclarının təmin olunması işində bu məscid obyektinin də üzərinə böyük yük düşür. Kənd əhalisi məscidlərdə və digər dini ziyarət ocaqlarında özlərinin xeyir-şər məclislərini həyata keçirir və kəmçinin dövlət tərəfindən də kənd ərazisində olan tarixi mədəni abidələrin qorunması işi layiqli şəkildə həyata keçirilir.

 

Unus kənd məscidi

   Ordubad rayonu Azərbaycan respublikası ərazisində yerləşən məscid və pirlərin sayına görə öncül yerlərdən birini tutur. Burada məskunlaşan əhalinin əksəriyyəti bugünə kimi öz inanclarını, dini mərasim və ayinlərini rituallara uyğun olaraq həyata keçirir. Rayon ərazisində olan məscidlərdən biri də Unus kənd məscididir. Öz qədim, klassik və modern memarlıq üslübunu özündə əks etdirən kənd məscidi muxtar respublikada olan məscidlər içərisində unikallığını və görkəmini qoruyub saxlamaqdadır.

 

Urmus yaşayış yeri

   Оrdubаd rаyоnunun Pəzməri kəndindən qərbdə yеrləşir. Yаşаyış yеri hündür təpənin üzərində sаlınmışdır. Еvlər dаşdаn və kvаdrаt fоrmаlı çiy kərpicdən inşа оlunmuşdur. Yаşаyış binаlаrı bir, iki, bəzən isə üç оtаqlıdır. Bəzi еvlər iki mərtəbəlidir. Еvlərin içərisində dördkünc fоrmаlı tахçаlаr və buхаrılаr vаrdır. Divаrlаr içəridən və еşikdən pаlçıqlа suvаnmışdır. Bəzi еvlərdə ərzаq sахlаmаq üçün zirzəmilər düzəldilmişdir. Əkin yеrləri yаşаyış yеrinin şimаl-şərqindədir. Yаşаyış yеrinin şimаl tərəfində bulаq və dаşdаn yоnulmuş təknələr vаrdır. Аrаşdırmаlаr zаmаnı аşkаr оlunаn аrхеоlоji mаtеriаllаr Sоn Оrtа əsrlər dövrünə аiddir. Yаşаyış yеrini аşkаr оlunаn аrхеоlоji mаtеriаllаrа əsаsən, 19-20ci əsrlərə аid еtmək оlаr

 

Uzun küçə məscidi

   Ordubad rayonunun Vənənd kəndində tarixi-memarlıq abidəsi. Uzun küçə-Dənədaşı məhəlləsində yerləşdiyi üçün belə adlanır. Uzunluğu 12,4 metr, eni 5.5 metr, hündürlüyü isə 4.6 metrdir. Divarın qalınlığı 3 metrdir. Girişi şərqdəndir. Tavanı 4 dirəyin üstündə oturub. 17ci əsrə aiddir. Son vaxtlar təmir olunub.

 

Üçtürləngə məscidi

   Məscid Ordubad şəhərinin şimal şərqində Üçtürləngə məhəlləsində yerləşir. Yerləşdiyi məhəllənin adına uyğun olaraq el arasında «Üştürləngə məscidi» bəzən isə «ağa meydanının məscidi» kimi də adlandırılır Binanın girişi qərbdəndir. Daxili hissəsi iki salondan ibarətdir. Giriş qapısı kiçik otağa açılır. Əsas salon-ibadət salonu cənubdandır. Məscidin tavanı divarlar və 3 sütün üzərində oturub. Mehrabın sağ və sol yanında pəncərə var. Uzunluğu 14,4 metr, eni 9,0 metr olmaqla sahəsi 130 m²-dir. M.S. Ordubadi Ordubad məscidləri haqqında bəhs edərkən «Şoturləngə» məscidi adi ilə şəhərin ən böyük məscidləri sırasında bu məscidin də adını çəkir.

 

Üləbin piri

   Üləbin piri Üstüpü kəndi ərazisində yerləşir. Məscidlərlə yanaşı Pir və digər ziyarətgahlar insanların inanc sistemində mühim yer tuturlar. Üləbin piri də kənd əhalisi tərəfindən müntəzəm ziyarət olunan ibadət yerlərindən biridir.

 

Üstüpü körpüsü

   Ordubad rayonunda, Üstüpü kəndinin 18ci kilometrliyində, Düylünçayın üzərində memarlıq abidəsi. Uzunluğu 10 paqonometrdir 18ci əsrin sonu 19cu əsrin əvvəllərində inşa edildiyi ehtimal olunur. Yüksək inşaat texnikası səviyyəsində tikilmiş körpü milli memarlıq xüsusiyyətlərini və möhkəmliyini qoruyub saxlamışdır. Hörgüsündə adi yerli daşdan istifadə edilmişdir. Körpünün yenidən qurulması nəticəsində (1996) Məzrə, Üstüpü kəndləri magistral yola çıxış əldə etmişdir.

 

Üstüpü hamamı

   Ordubad rayonunun Üstüpü kəndində tarixi-memarlıq abidəsi. Kəndin cənubunda Hacalı məhəlləsində, Düylün çayın sol sahilindədir. Tikintisində yerli dağ çay daşından və bişmiş kərpicdən istifadə olunmuşdur. Dağılmış vəziyyətdədir. Girişi qərbdən olub soyunma, yuyunma otaqları tulanbarxanası qalmaqdadır. Soyunma otağının günbəzi dağılıb. Hamam 17-18ci əsrlərə aiddir.

 

Üstüpü piri

   Ordubad rayonunun Üstüpü kəndindən şərqdə, hündür təpənin üzərində ziyarətgah. Pir uzun, dördkünc formalı əsas binadan və ona əlavə edilən artırmalardan ibarətdir. Pir binası son zamanlar təmir olunaraq bərpa olunmuşdur. Pirin həyətində və içərisində qəbir var. Pirin içərisində mərkəzi otaqda yerləşən qəbir qara parça ilə örtülmüşdür. Qəbrin üzərinə son vaxtlar qara mərmərdən sinə daşı və baş daşı qoyulmuşdur. Ancaq qəbirlərin heç birinin üzərində epiqrafik sənəd-kitabə olmadığı üçün onun tarixini dəqiq müəyyən etmək mümkün olmamışdır. Ziyarətgahı 16-17ci əsrlərə aid etmək olar.  

 

Vələver piri

   Ordubad rayonunun Vələver kəndinin şimal hissəsində yerləşir. Bu pir bölgədə kifayət qədər tanınır. Yerləşdiyi kəndin adı ilə “Vələver piri” adlanan bu pir yerli əhali tərəfindən “Balayı piri” də adlandırılır. Ancaq bu adın mənası məlum deyildir. Pir böyük bir binadan ibarətdir. Girişi cənubdan olan binaya sonradan balkon da əlavə olunmuşdur. Pirin əsas və qədim hissəsi bir otaqdan ibarətdir. Bu otaqda bir qəbir vardır. Ancaq qəbirin üstü götürülsə də üzərində məzar kitabəsi olmadığı üçün orada dəfn olunan şəxsiyyətin adını müəyyən etmək mümkün olmamışdır. Yerli əhalinin fikrincə bu qəbirin yaşı beş yüz ildən çoxdur. Kənd əhalisinin fikrini və pir binasının ətrafında əldə olunan arxeoloji maddi-mədəniyyət nümunələrini əsas götürərək onun tarixini 15-16cı əsrlərə aid etmək olar.

 

Vələver qalası

   Ordubad rayonunun Vələver kəndinin şərqində arxeoloji abidə. Hazırda abidənin bir qismində qəbiristanlıq salınmışdır. Tikinti qalıqlarına əsasən demək olar ki, evlər daş təməl üzərində möhrə və çiy kərpicdən inşa olunmuşdur. Abidənin şərq hissəsində müdafiə divarlarının qalıqları mövcuddur. Onların əksəriyyəti demək olar ki, yol çəkilərkən tamamilə dağıdılmışdır. Aşınma nəticəsində bəzi yerlərdə mədəni təbəqə dağılmış, maddi-mədəniyyət nümunələri üzə çıxmışdır. Aşkar olunan maddi-mədəniyyət qalıqları, ocaq yerləri, kül yığınları, möhrə parçaları və çəhrayı rəngdə bişirilmiş keramikadan ibarətdir. Arxeoloji materiallara əsasən qalanı 5-8ci əsrlərə aid etmək olar.

 

Vələver məscidi

   Vələver kəndi Zəngəzur silsiləsinin ətəyindədir. Oykonim vələ (təpəlik) və ver (yuxarı) komponentlərindən düzəlib. Təpəlik yer yüksəklik mənasındadır. Bu ərazinin keçmiş və tarixi yurd olması kəndin daxilində olan abidə və ziyarətgahlardan, tapılan xüsusi əşyalardan aydın olur. Xüsusən bu ərazidə dini ibadətgahların daha çox olması, əhalinin inanc sisteminin monolit və daha möhkəm olması ilə əlaqədar olmuşdur ki, haliyədə də insanlar öz ibadət və ziyarətlərini həyata keçirmək üçün ibadət yerlərindən aktiv şəkildə istifadə edirlər. Vələver məscidi də bu qəbildən olaraq insanlara tam şəkildə dini fəaliyyət və mərasimlərini həyata keçirməyə imkan verir.

 

                                                                                                                                                        Vələver nekropolu

   Ordubad rayonunun Vələver kəndindən şərqdə, təpənin üzərində arxeoloji abidə. Nekropol qərb-şərq istiqamətinə yönəldilmiş müsəlman qəbirlərindən ibarətdir. Qəbirlərin ətrafına dördkünc formada çay daşları düzülmüş, bəzi qəbirlərin üzərində isə daş yığınları meydana gəlmişdir. Qəbirlərin bəzisinin üzərində qoç daşlar vardır. Bu daşların əksəriyyəti yonulmamış qaya parçalarındandır. Lakin yonulmuş baş daşlarına da rast gəlinir. Onlar dördkünc olub yuxarıda tağşəkilli formaya malikdir. Baş daşlarının bəzisində ərəb əlifbası ilə kitabə vardır. Nekropol 14-18ci əsrlərə aid edilir.

 

Vənənd came məscidi

   Ordubad rayonunda, eyniadlı kəndin ərazisində orta əsrlərə aid tarixi-memarlıq abidəsi. Vaxtilə qərb tərəfdən olmuş giriş qapısının baş tərəfindəki kitabədən aydın olur ki, məscidin əsası hicri 725/1325ci ildə qoyulmuşdur. Came məscidinin ilkin binası hazırda onun şimal-qərb küncünü təşkil edir. Bu hissəyə qərb fasadından açılan qapıdan girmək mümkündür. Məscid bir neçə dəfə bərpa olunmuş, 18ci əssrin əvvəllərində ona böyük bir bina əlavə edilmişdir. Hazırki vaxtda düzbucaqlı formada olan məscidin sahəsi təqribən 375 m², hündürlüyü isə 7 metrdir, günbəzlidir. Məscidi 1732ci ildə vənəndli Məhəmməd Mömin Vənəndinin oğlu Məhəmməd Rza bərpa etmişdir. Bərpa zamanı şimal tərəfdəki qadınlara məxsus balkonun taxtası üzərində fars və ərəb dillərində iri həcmli kitabə yazılmışdır. Kitabədən aydın olur ki, məscid bərpa olunarkən Vənənd kəndində vəziyyət həddindən artıq ağır olmuşdur. Həmin vaxt, kitabədə deyildiyi kimi bahalıq və qəhətlik nəticəsində zəmanə cəhənnəmi andırırdı. Vənənd kəndi və onun ətrafı bir il içərisində 3 dəfə talan olmuşdu. Bir çox müsəlman qadın və kişilər öldürülüb və əsir alınmışdı. Digər Allah bəndələri qaçaraq Araz çayını keçib o taydakı kəndlərdə məskən salmışdılar. Kitabədə həmin vaxt satışda olan məhsullar, onların qiymətləri, ümumiyyətlə 18ci əsrin 1ci yarısında Vənəndin, eləcə də Naxçıvanın iqtisadi həyatına dair maraqlı məlumatlar verilir. Kitabəni ilk dəfə rus şərqşünası, tarixçi, etnoqraf və diplomat N.V.Xanıkov fransız dilində nəşr etdirmişdir.  

 

Vənənd hamamı

   Ordubad rayonunun Vənənd kəndində 17ci əsrə aid tarix-memarlıq abidəsi. Hamama birləşən bütün ərazinin “Uzun-küçə” vasitəsilə həm kənd mеydanına, həm də yaşayış məhəllələrinə çıxış var. Hamamın planlaşdırma strukturu çox dəqiqdir. Uzunluğu 18 metr, еni 15,4 metr olan hamam orta əsrlər texnologiyasına cavab verərək dörd ədəd kvadrata yaxın və ardıcıl yerləşən otaqlardan ibarətdir ki, bu da T-yə bənzər forma verir. Ümumi sahəsi 189.2 m²,  olan bu abidənin divarları dağ daşı, tağ-tavanları və günbəzləri isə bişmiş kərpiclə inşa olunub. Hamama giriş sоyunma zalının sağındakı vestibüldəndir. Sоyunma zalının diamеtri 5,1 metrdir. Zalda eni 2.2 metr və 1.1 metr olan 7 ədəd dərin taxça var.  Sоyunma zalının yuyunma zalı ilə əlaqəsi əks tərəfdən balaca vеstibül vasitəsilə yaradılıb. Digər yuyunma zalı 2 bölmədən ibarətdir. Şimal hissədən mərkəzi yuyunma zalına isti su hоvuzu və qazanxana birləşdirilmişdir. Hər iki zalın tavanı sferik günbəzlə birlikdə 5.5 metrə bərabərdir. Hamamın su ehtiyacı yaxınlıqdakı çeşmənin suyu ilə ödənilirmiş.

 

Vənənd nekropolu 

   Ordubad rayonunun Vənənd kəndindən şimal-qərbdə son orta əsrlərə aid arxeoloji abidə. 1968ci ildə qeydə alınmışdır. Sahəsi təqribən 3 hektardır. Əsasən qərbdən şərqə doğru istiqamətlənmiş düzbucaq formalı torpaq qəbirlərdən ibarətdir Bəzi qəbirlərin üstündə sənduqə və qoç fiqurları var. Nekropolda başdaşıları düzbucaqlı şəkildə daş plitədən hazırlanaraq, yuxarısı tağşəkilli sonluqla tamamlanmış qəbir abidələri diqqəti cəlb edir. Onların üzərində süls və nəsx xətlərilə ərəbcə yazılmış kitabə var. Abidə 16-18ci əsrlərə aid edilir. 

 

Yaycı kanalı

   Ordubad və Culfa rayonlarında tarixi abidə. Öz başlanğıcını Ordubad rayonunun Sabirkənd yaxınlığında Gilançaydan götürür. Kanal dağların ətəyi ilə Culfa rayonunun Yaycı kəndinə doğru axır. Kanal hazırda istifadə edilməkdədir. Sabirkəndin içərisində kanalın fəaliyyətini təmin etmək üçün hündürlüyü bəzi yerlərdə 3-4 metrə çatan dəstək divarları inşa edilmişdir. Divarlar təmir edilmədiyindən hazırda dağılmış vəziyyətdədir. Sabirkənddən keçən hissədə torpaq yumşaq olduğu üçün kanalın içərisinə və divarlarına daş döşənmişdir. Döşəmənin qalıqları yalnız bəzi qisimlərdərdə salamat qalmışdır. Hazırda kanalın içərisinə beton salınmışdır. Tədqiqat zamanı kanalın ətrafından orta əsrlərə aid keramika parçaları aşkar olunmuşdur. Yaycı kanalını 12-18ci əsrlərə aid etmək olar.

 

Yuxarı Anbaras məscidi

   Məscid Ordubad şəhərinin Yuxarı Anbaras məhəlləsində yerləşir. İbadətgah quruluşuna görə 18ci əsrin tarixi abidəsi hesab olunur. Ehtimal edilir ki, ibadət evi Ağa Mirzə Cəfər adlı şəxs tərəfindən inşa edilib. Bu səbəbdən məscid, həmçinin “Ağa Mirzə Cəfər” və “Mir Cəfər Ağa” məscidi kimi adlandırılır.İbadət evi düzbucaqlı formadadır. Məscidin fasadı dəmir və kərpiclə, içərisi isə daş və kərpiclə işlənib. İbadətgahın tavanı altı sütun üzərində dayanır. İbadət evi kərpiclə döşənib. Məscidin pəncərə və qapıları şəbəkəlidir.İbadətgahın ikinci mərtəbəsində qadınlar şöbəsi yerləşir.XIX əsrdə burada təmir bərpa işləri aparılıb. Həmin zaman məscidin üzərində kitabə qoyulub. Orada bu sözlər yazılıb: “Ya Məhəmməd! Ya Əli! Ağa Mirzə Cəfər məscidini Ağababanın oğlu mərhum, mərifətli Cəfərqulu 1284cü il tarixdə (1868) təmir etdirdi”.Yuxarı Ambaras məscidi yerli əhəmiyyətli memarlıq abidəsi hesab edilir.

 

Yuxarı Əylis hamamı 

   Ordubad rayonunun Yuxarı Əylis kəndində 17-18ci əsrlərə aid tarix-memarlıq abidəsi.Hamam düzbucaqlı formadadır. Divarları yerli materialdan – kvadrat formada kəsilmiş (30 x 30 sm) dağ daşından, günbəzləri və çatma tağtavanları isə bişmiş kərpic (20 x 20 x 5 sm) və əhəng məhlulundan istifadə edilərək inşa olunmuşdur. Bina iki zaldan, onlara bitişik iki köməkçi otaqdan və ocaqxanadan ibarətdir. Hamamın tağtavanlı giriş qapısından ensiz vestibülə, vestibüldən isə dar keçidli pilləkənlərlə soyunma zalına və digər yuyunma otaqlarına keçmək olur. Hamamın hər iki zalı səkkizbucaqlıdır. Soyunma zalının divarlarında 5 ədəd dərin taxçalar yerləşdirilmişdir. Taxçalar hamama gələnlərin əşyalarını qoymaq üçün nəzərdə tutulmuşdur. Taxçalara yerdən 60 sm hündürlükdə pillələrlə qalxılır. Zalların hündürlüyü 7,2 metrdir. Zallar arasındakı əlaqə kvadrat formalı (2,3 x 2,3 m, hündürlüyü 3,6 m) iki kiçik vestibüllə saxlanılırmış.Salonların sferik tavanları vestibüllərin çatma tağtavanları ilə birləşir. Vestibüllərdən biri soyunma digəri isə yuyunma zalına açılır. Yuyunma zalına açılan vestibülün divarlarında kiçik taxçalar, yuyunma zalının künclərində dərin yuyunma taxçaları yerləşdirilmişdir. Taxçaların hər iki tərəfində oturmaq üçün yerlər düzəldilmiş və su götürmək üçün təknələr qoyulmuşdur. Xəzinə hamamın şərqində, yuyunma zalına bitişik inşa edilmişdir. Xəzinənin arxasında isə ocaqxana yerləşdirilmişdir. Ocaq xəzinənin aşağısında, arxa tərəfdədir.Hamamın su ehtiyatı yaxınlıqdakı çeşmədən ödənilirmiş. Xəzinənin suyu samanla qızdırılırmış.Hamam döşəmənin altında yerləşdirilmiş hava kanalları vasitəsilə isidilirmiş və bacalardan düşən işıqla işıqlandırılırmış. Hamam son illərdə dağıdılaraq yararsız hala salınmışdır.  

 

Yuxarı Əylis körpüsü 1

   Ordubad rayonunun Yuxarı Əylis kəndində tarix-memarlıq abidəsi. Körpünün qalıqları kəndin içərisindən keçən Əylis çayının içərisindədir. Körpünün yalnız bir aşırımının qalıqları qalmışdır. Dayaq sütunu və tağın bir qismi qaya daşlarındadır. Əhəng məhlulu istifadə olunmaqla inşa edilmişdir. Xalq arasında Şah Abbas körpüsü adlanır. 16-cı əsrə aiddir.

 

Yuxarı Əylis körpüsü 2

   Ordubad rayonunun Yurarı Əylis kəndində Əylisçay üzərində tarix-memarlıq abidəsi.  Orta əsr Əylis bazarına yaxın olduğu və gələn ticarət kavanları bu körpüdən bazara daxil olduğu üçün bəzən “Bazar körpüsü” də adlandırılır. Körpünün yerləşdiyi Qarabağ məhəlləsi Zəngəzur mahalından qaçıb bura gələnlərin adı ilə adlanıb.  Bundan yuxarı Xoşkeçin məhəlləsi yerləşir ki,  bu məhəllənin adı da “Körpüdən xoş keçin” arzusundan yaranmışdır. Hazırda təhrif olunaraq “Xoşkeşin” və ya “İşkeşin” şəklində işlədilir. Ağ rəngli dağ daşından inşa olunub. Orta əsrlərdə Ordubad, Əndəmic, Əylis istiqamətində hərəkət edə ticarət karvanları bu körpüdən keçərək Əylis bazarına daxil olurmuş. Burada dincələn və alver edən tacirlər Vənənd istiqamətində irəliləyərək yollarına davam edər, orta əsrlərdə Vənəndçayın üzərində salınan ancaq indiyədək elmə bəlli olmayan Vələver kəndi ilə Başkəndi birləşdirən körpüdən keçərək qərbə doğru gedərmişlər.

 

 

Yuxarı Əylis körpüsü 3

   Ordubad rayonunun Yuxarı Əylis kəndində tarix-memarlıq abidəsi. Körpü kəndin içərisindəki dərənin üzərindən keçmək üçün inşa olunmuşdur . Birtağlıdır. Uzunluğu 9 metr, eni 3.2 metr, hündürlüyü isə 9 metrdir.  Tağın kənarları yonulmuş daşlarla bəzədilmişdir. Memarlıq üslubu 18ci əsr abidələri üçün xarakterikdir. Körpü 18-19cu əsrlərə aid edilir.

 

Yuxarı Əylis körpüsü 4

   Ordubad rayonun Yuxarı Əylis kəndində tarix-memarlıq abidəsi. Əylis çayının qollarından birinin üzərində salınmışdır. Birtağlıdır. Memarlıq üslubu 18-19cu əsr abidələri üçün xarakterikdir. Körpünün tağı kənarlarda yonulmuş daşlarla inşa edilərək əhəng məhlulu ilə bərkidilmişdir.

 

Yuxarı Əylis mədrəsəsi

   Ordubad rayonunun Yuxarı Əylis kəndində tarixi-memarlıq abidəsi. Şah Abbas məscidinin şimal-şərqində, məscidə bitişik, üzü cənuba ikimərtəbəli binadan ibarətdir. Bəzi adamlar onu yanlış olaraq qonaq evi adlandırır. 1ci və 2ci mərtəbələr giriş və əsas salondan ibarətdir. Girişi cənubdandır. Şərq divarı məscidin qərb divarına birləşib. Alt salonun – 1ci mərtəbənin atması yoxdur. Tavan daşla tağvarı hörülüb. Əsas salonun üç pəncərəsi var. 2ci mərtəbəyə birincinin giriş salonundan, divarda daşdan hörülmüş dolama pilləkənlə çıxılır. Vintvari bu pilləkən mədrəsənin damına qədər çıxır. 2ci mərtəbə də 2 otaqlıdır. Birinci salonda bir, ikinci salonda üç pəncərə var. Şah Abbas məscidinin yanında fəaliyyət göstərən bu mədrəsədə Yuxarı Əylisin və ətraf kəndlərin uşaqları təhsil alırmış. Məscidlə eyni dövrə, 16-17ci əsrə aid etmək olar.

 

Yuxarı Əylis məscidi (Nurgədik məscidi)

   Ordubad rayonunda, Yuxarı Əylis kəndində, Meydan məhəlləsində yerləşir. İbadət evi Səfəvi hökmdarı 1ci Şah Abbasın hakimiyyəti dövründə, 1587-1629cu illərdə inşa edilib. İbadətgah, həmçinin “Meydan” və “Şah Abbas” məscidi kimi tanınır. Bu məscid Naxçıvan bölgəsində Ordubad Came məscidlərindən sonra yanında mədrəsə binası olmaqla indiyədək gəlib çatan ikinci məsciddir.Məscidin fasadı kiçik qırmızı və ağ rəngli kərpiclərlə üzlənib. İbadət evinin tavanı dörd sütun üzərində dayanır, damı isə dəmir təbəqə ilə örtülüb. Məscidin ön tərəfində tağvari formada iki pəncərə və düzbucaqlı formada iki giriş qapısı var. İbadətgahın giriş hissəsində iki sütun üzərində dam artırılıb. İbadət evi iki hissədən ibarətdir: qadınlar və kişilər şöbəsi. Məscidin bir minarəsi və bir günbəzi var. Onların üstündə aypara rəmzi quraşdırılıb.Məscidin şimal-qərb tərəfində, məscidə bitişik mədrəsə binası var. Burada, həmçinin hamam və kəhriz də yerləşir.

 

Yuxarı Əylis nekropolu

   Ordubad rayonunun Yuxarı Əylis kəndindən şimal-şərqdə, təpənin ətəyində arxeoloji abidə. Qəbirlərin torpaq örtüyü aşındığından onları yalnız baş daşlarına görə müəyyənləşdirmək olur. Baş daşlarının əksəriyyəti yonulmamış qaya parçalarındandır. Bəzi qəbirlərin ətrafına kiçik həcmli dördkünc formada daşlar düzülmüşdür. Baş daşlarının bir çoxu aşınma nəticəsində sınmış, bir qismi isə yerə düşmüşdür. Baş daşlarının bir qismi yonulmuş qaya parçalarından hazırlanmışdır. Onlar dördkünc formalı olub yuxarıda tağşəkillidir. Baş daşlarından ikisinin üzərində ərəb əlifbası ilə yazılmış kitabəyə, birinin üzərində isə gül təsvirinə rast gəlinmişdir. Qəbiristanlığın qərb qurtaracağında yerli əhali tərəfindən ziyarət edilən seyid qəbri vardır. Qəbiristanlıq xalq arasında Xışkeşin qəbiristanlığı adlanır. Nekropolu 14-17ci əsrlərə aid etmək olar.

 

Yusif Məmmədəliyevin büstü

   Ordubad şəhərində monumental sənət abidəsi. Heydər Əliyev prospektində, tarix-diyarşünaslıq muzeyinin arxasındakı Yusif Məmmədəliyev meydanında ucaldılmışdır. Abidə yaşıl rəngə çalan qranitlə üzlənmiş iki yaruslu pyedestal və eyni rəngdə qranitlə üzlənmiş kürsülük üzərində, açıq-qəhvəyi rəngə çalan qranitdən yonulmuşdur. Kürsülükdə böyük hərflərlə alt-alta AKADEMİK YUSİF MƏMMƏDƏLİYEV sözləri və 1905-1961 tarixləri yazılmışdır. Büst tək parça qranitdən yonulub. Portret janrına daha yaxındır. Qorelyef formasında olan portretin əsasən üz cizgilərini qabardan heykəltəraş-böyük elm xadimi Yusif Məmmədəliyevin xarakterik cizgilərini plastik ştrixlərlə verməyi bacarmışdır. Akademikin sakit və təmkinli görkəmini tamamlayan tam yonulmamış qranit parçası, sanki yarımçıq qalmış alim ömrünün daş salnaməsini əks etdirir. Abidə 1975ci ildə qoyulmuşdur.

 

Zəy dərəsi yaşayış yeri

   Ordubad rayonunun  Tivi kəndinin ərazisində, Gilançayın sol sahilində yerləşir. Sahəsi 2 hektara yaxındır. Abidə şərq tərəfdən dərin dərə ilə iki hissəyə bölünmüşdür. Yaşayış yerinin xeyli hissəsi sel sularının və Gilançayın təsirindən dağılmışdır. Oradakı tikili qalıqlarının yerində daş yığınla-rı, üzərini otlar örtən dördkünc formalı çalalar qalır. Yaşayış yerindən əldə olunmuş keramikalar boz və çəhrayı rəngli olmaqla iki qrupa bölünür. Onların əksəriyyəti narın qum qarışığı olan gildən hazırlamışdır. Açıq çəhrayı rəngli çölmək tipli qa-bın ağızının kənarı bir qədər içəri yığılmışdır. O narın qum qarışığı olan gildən hazırlanaraq yaxşı bişirilmiş, hər iki səthi ha-marlanmışdır. Tünd çəhrayı rəngli küpə tipli qabın ağzının kənarı azca içəri qatlanmışdır. Gövdəsi qabarıq, boğazı silindirik formada düzəldilmişdir. O nisbətən nazik divarlıdır, hər iki səthi hamarlanmışdır. Abidədən aşkar edilmiş keramika məmulatlarına əsasən onun 2-1ci minilliyə aid olduğu müəyyən edilmişdir.